Xitay yasap chiqqan “Shundaq bir gül” tenqidke uchridi

Aqtu nahiyisining üzme yézisi 5 - kentidiki reyhan'gül émir 2007 - yili yurtidin tunji türkümdiki jéjyanggha ishlemchilikke yötkelgen Uyghur qizlirining biri idi, u 2009 - yili - 5 iyul weqesidin kéyin yurtigha qaytip kelgendin kéyin, xitayning Uyghurlargha qaratqan éshincha emgek küchlirini yötkesh siyasitining aktip teshwiqatchisigha aylan'ghan. Memliketlik xelq qurultiyining shinjangliq wekili bolup tallan'ghan. Doklat bérish yighinlirida u “Partiyining dana siyasitining yéteklishide bügünkidek bextiyar turmushqa érishtim, hazir sheher qizliridin qélishmaydighan haletke kelduq, medeni sheherge kélip, medeniy kiyinip, medeniyetlik sözleydighan bolduq” dep teshwiqat élip barghan.

Uyghur aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümi yéqinda yene, reyhan'gulni bash qehriman qilghan “Shundaq bir gül bar” namliq 6 qisimliq téléwiziye tiyatirini ishlep tarqatti. Uyghur weziyitini yéqindin közetküchiler, da'irilerning zor meblegh we küch serp qilip ishlep tarqitilishqa bashlighan bu teshwiqat filimi arqiliq yetmekchi bolghan siyasy gherezliri heqqide mulahize yürgüzmekte.

Xitayning Uyghur élida tarqitidighan teshwiqat wasitilirining xewirige qarighanda, siyasiy teshwiqat üchün teyyarlan'ghan 6 qisimliq téléwiziye tiyatiri “Shundaq bir gül bar” 21 - yanwarda shinjang téléwiziyesining Uyghurche, xitayche we qazaqche qanallirida tengla qoyulushqa bashlighan. Mezkur téléwiziye tiyatirini Uyghur aptonom rayonluq teshwiqat bölümi, shinjang dasén medeniyet tarqitish cheklik shirkiti we ningbo sheherlik teshwiqat bölümi birlikte süretke alghan.

Xitay teshwiqatlirida körsitilishiche, téléwiziye tiyatirdiki bash qehriman reyhan'gül shinjangliq bir ewlad yashlarning munewwer wekili, u 17 yéshida hökümet teshkilligen “Emgek küchlirini sirtqa chiqirish”qa tizimlitip, jéjyang ölkisining ningbo shehiridiki toqumichiliq karxanisigha bérip ishligen. U bu yerde ishlesh jeryanida munewwer xizmetchi bolup ülge yaratqan....Tiriship ishlep, shinjangdiki her millet yashliri dewr bilen teng ilgirilewatqan, aktip algha bésiwatqan dewr rohini namayan qilghan.

Xitay hökümiti reyhan'gülni “Yéngi esirdiki shinjangliq bir ewlad yashlarning munewwer wekili” dédi. U Uyghur yashlirigha wekillik qilalamdu? xitaygha yötkelgen Uyghur yashlirighichu ? bu so'alni amérikidiki Uyghur pa'aliyetchilerdin musteqil siyasy mulahizichi élshat hesen ependidin soriduq :

Élshat ependining qarishiche, reyhan'gül heqiqeten Uyghur élidin xitaygha yötkelgen Uyghur qizining biri bolsimu, u xitay teripidin qayta yasap chiqilghan xitayning natoghra siyasetlirini ijra qilidighan we uning üchün xizmet qilidighan bir teshwiqatchi, uning Uyghur yashlirigha wekilllik qilish salahiyiti bolmayla qalmay, xitaygha ishlemchilikke yötkilishke mejbur bolghan Uyghur qizlirighimu wekillik qilalmaydu. Chünki u xitay zawutlirida mejburiy erzan emgek küchi bolghan, türlük xorluq we zulumlar chekken Uyghur qizlirining yürek sadasini, awazini anglitalmidi. Uyghur yashlirining naraziliqi, heqiqiy erkinlik arzusini anglitalmidi.

Ilgiri köp qétim ispatliq melumatlar berginimizdek, xitay hökümiti2004 - yildin bashlap “Éshincha emgek küchlirini sirtqa yötkep ishqa orunlashturush” siyasitini yolgha qoyup, yézilardiki ishsiz Uyghur yashlirini mexsus xitay ölkilirige erzan emgek küchi süpitide yötkep ishqa orunlashturushqa bashlighan idi. Deslepte yötkeydighan ishlemchilerge 18 - 25 yashqiche bolush, toy qilmighan qiz bolush, chirayliq bolush...Dégendek ashkara shertlernimu qoyup tallap mejburiy yötkigen idi, xitay ölkilirige ishlemchilikke yötkelgen qizlar uchrighan türlük xorluq we adaletsizlikler ashkarilan'ghandin kéyin, bu siyaset tebi'iy halda tosalghugha uchridi, bu chaghda xitay hökümiti yene mejburlash xaraktérini alghan “Her a'ilidin birini yötkesh” qatarliq siyasetlerni qollandi, bu siyasetke maslashmighan, künmigenler bolsa türlük jaza we teqibleshke uchridi.

Xitay köchmenliri milyonlap Uyghur éligha yerleshtürüliwatqan yéqinqi yillarda, Uyghur yashlirining xitay ölkilirige erzan emgek küchi süpitide élip bérilishi Uyghurlarning shundaqla chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilirining küchlük naraziliqini qozghighan idi. Shawgüen weqesi, 2009 - yili ürümchide yüz bergen “5 - Iyul weqesi” derweqe xitayning bu siyasitining xata bir siyaset ikenlikini ispatlap körsetti.

Gerche xitay hökümiti shundin étibaren, Uyghur yashlirini éshincha emgek küchi süpitide xitay ölkilerge yötkesh siyasitini burunqidek ochuq - ashkara, mejburiy halda élip barmighan bolsimu emma, bu siyaset yenila dawam qilmaqta, hetta kücheytilmekte, xewerlerdin ashkarilinishiche, xitay da'irilirining Uyghur ishlemchilerni ichkirige yötkesh pilani“5 - Iyul weqesi” din kéyin bir mehel astilap, 2014 - yili az kem 7 minggha chüshüp qalghan. Emma yéqinda Uyghur aptonom rayonluq emgek we ijtima'iy parawanliq nazaritining ashkarilishiche, da'iriler bu yil ishlemchilerni 15 minggha yetküzüshni, kelgüsi 3 yilda 50 minggha chiqirip, shuningdin kéyin her yili dawamliq bu sanni saqlap qélishni pilanlighan.

Élshat hesen ependi mundaq mulahize qildi :

“Xitay hökümiti mezkur pilanning ishqa éshishida teshwiqatining ünümini ashurush éhtiyaji bilen “Shundaq bir gül bar” namliq téliwiziye tiyatirini meydan'gha chiqardi, xitay hökümiti xitayning 5 - iyuldiki jinayitini aqlash, éshincha emgek küchlirini yötkesh siyasitini aqlash, pilanliq tughut siyasitini yoshurush, ri'alliqni burmilashni meqset qilghan bu xil siyasy gherezlik teshwiqatlarni dawamliq kücheytidu. Emma uning emeliy roli bolmaydu, yéqinqi yillarda toxtawsiz yüz bériwatqan qarshiliqlardin xitay hökümiti bu siyasetlerning yürüshishide ilgirkidek netije hasil qilalmaydighanliqigha közi yetti. Aldash, mejburlashtin netije qazinalmighan xitay hökümiti emdi bu xil teshwiqatlar bilen Uyghurlarni qaymuqturushqa urunmaqta xalas.”

Élshat ependi yene, bu teshwiqat téléwiziye tiyatirining xitayning Uyghur éshincha emgek küchlirini xitay ölkilirige yötkesh siyasitidin bashqa, nopus siyasiti, diniy siyasetliri bilenmu munasiwetlik dep mulahize qildi. Shundaqla reyhan'gülge oxshash teshwiqatchilar özini Uyghurlarning wekili dep qarisa, xitayning teshwiqatini emes, belki erkin awazini yetküzelmeywatqan Uyghurlarning ri'al weziyitini xelq'aragha anglitish we xitay xitay hökümitini bu siyasetni toxtitishqa chaqirish mejburiyiti bar” dédi.