Xitay heqiqeten sh. T. Islam herikitining tehditige duch kéliwatamdu?

Pichan nahiyisi lükchün bazirida saqchixanigha hujum qilip köydürülgen saqchi mashiniliri. 2013-Yili 26-iyun.

Xitay hökümiti Uyghur élide yüz bergen qarshiliq heriketlirini izchil afghan- pakistan chégrasidiki sherqi türkistan islami küchlirige baghlap, bu küchning xitaygha éghir tehdit peyda qiliwatqanliqini ilgiri sürüp keldi.

Xitay térrorluq mutexessisi li wéy yéqinda, junggo sherqiy türkistan islam herikitining biwasite we jiddiy térrorluq tehditige duch kelmekte, dégen. Xitay heqiqeten sh. T. Islam herikitining jiddiy tehditige duch kéliwatamdu?

“Hindistan waqti” géziti yéqinda maqale élan qilip, mutexessisler we kishilik hoquq teshkilatlirining sh. T. I h ning xitaygha jiddiy tehdit peyda qiliwatqanliq pikrige gumanliq qaraydighanliqini bildürgen.

Bu qarash mezkur gézitning 16‏- séntebir élan qilghan “Xitayning shinjangdiki térrorluqta chet'elning qol, bar dégen pikri toghrimu” mawzuluq maqalida otturigha qoyulghan.

Mezkur maqale xitay hökümiti Uyghur élide bu yil kirgendin buyan, arqa-arqidin yüz bergen qanliq toqunushlarning arqisida chet'eldiki sh. T. Küchlirining barliqini ilgiri sürüp, Uyghurlarni qattiq basturuwatqan bir mezgilde élan qilin'ghan idi.

Maqalida xitay hazirqi zaman xelq'ara munasiwetler instituti bixeterlik we qoral-yaraq kontroli tetqiqat merkizining mes'uli li wéyning sözni neqil keltürüp, biraq gherblik bezi mutexessisler li wéyning “Junggo sherqiy türkistan islam herikitining biwasite hem jiddiy tehditige duch kelmekte” dégen sözi mesilini köptürüwetkenlik, dep qaraydighanliqini tekitligen.

Maqalida körsitishiche, bu qarashtiki mutexessislerning biri- en'gliye glasgow uniwérsitétining siyasiy penler léktori deywid tobin. Tobin: gepning qisqisi bu bir riwayet. Shinjangda keng kölemlik teshkillik qarshiliq herikiti élip bérishning héchqandaq imkaniyiti yoq. Emeliyette, shinjangda 2001‏- yildin 2009‏- yilgha qeder yüz bergen qalaymiqanchiliq sani xitayning bashqa jayliridikidin az, dégen.

Lékin, türkiye hajitöpe uniwérsitétining tarix penler proféssori, türkiye istratégiyilik chüshenchiler tetqiqat merkizining mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, li wéyning yuqiriqi sözi kélechektiki tehditke qaritip éytilghan.

Maqalida ilgiri sürüshiche, xitay tibettiki parakendichilikni “Dalay lama guruhi” we tibet yashlar qurultiyi keltürüp chiqarghan, eyiblep kelgen bolsa, shinjang Uyghur aptonom rayonida pat-pat yüz bérip turidighan zorawanliq weqelirining arqisida, muqerrer sh. T. I h ning kölenggisi bar, dep qaraydu.

Maqalida yene, yéqindin buyan Uyghur élide nechche onlighan Uyghur sh. T. I h ge chétilip we qalaymiqanchiliq peyda qilish bilen eyiblinip ölüm jazasigha buyrulghan bolsimu, biraq pütün pakitlar gumandarlardin tépilghan yazma matériyallargha hem gumandarlarning iqrarigha tayan'ghanliqini bildürgen.

Xitay hökümiti yéqinda sot échip, lükchün weqesige chétishliq 4 kishini térrorluq bilen eyibligen. 3 Kishige ölüm jazasi, bir kishige 25 yilliq qamaq jazasi bergen. Turpan ottura sot mehkimisining bu qarari d u q ning tenqidige uchrighan idi.

Doktor erkin ekrem, xitay hökümiti térrorluq bilen eyibligen Uyghurlarning chet'eldiki sherqiy türkistanchilar bilen alaqisi barliqini ispatlaydighan héchqandaq pakit körsitip baqmighanliqini bildürdi.

“Hindistan waqti” gézitining 15‏- séntebir élan qilghan yene bir maqaliside bolsa toqunushning sewebi tehlil qilinip, xitayning til siyasiti, diniy kontrolluqi, xizmetke qobul qilishtiki kemsitish, Uyghurlarni bir tereplimilik intigratsiyege mejburlash qatarliq amillarning ziddiyet we naraziliqni kücheytiwetkenlikini bildürgen.

“Béyjing shinjang siniqida meghlup boldi” mawzuluq maqalida glasgow uniwérsitétidiki deywid tobinning sözni neqil keltürüp, 2004‏- yildin bashlap yolgha qoyulghan xitay tilini qollining siyasiti meqsetlik assimilyatsiye, bu Uyghur tilining yoqilishini keltürüp chiqiridu, dep qarilip, Uyghurlarning naraziliqini qozghighanliqini tekitligen.

Deywid tobin yene xitayning yéqindin buyan diniy kontrolluqni kücheytip, ammiwi sorunlarda, bazar we hökümet orunlirida diniy pasonda kiyinish we saqal qoyushni ilgirilep men'i qilghanliqi we buning, yerlik ammini ilgirilep yatlashturghanliqini bildürgen.

Lékin doktor erkin ekrem xitay hökümitining bu siyasiy qisqa mezgilde melum ünüm bersimu, biraq uzun mezgilde menpiy netije béridighanliqini bildürdi.

En'gliye glasgow uniwérsitétidiki deywid tobin “Hindistan waqti” gézitige bergen bayanida yene Uyghurlarning bir tereplimilik intigratsiyege mejburliniwatqanliqini eskertip, ataqliq ijtima'iy antropolog féng shawtongning xenzularni jigirdek qilip, bashqa milletlerni jelp qilish we zamaniwilashturush idiyisi xitay emeldarlirining ichide zor tesirge ige. Shunga intigratsiye Uyghurlarning) xitay tilini öginip we islamni terk étip ( qandaq junggoluq bolushni öginish asasigha qurulghan. Biraq xenzular yerlik örp- adetlerni öginishke éhtiyajliq bolmighachqa, bu kündilik ixtilap we zor mesililerni keltürüp chiqarmaqta, dégen.