Rabiye qadir xanim: amérika-xitay térrorluqqa qarshi hemkarliqida Uyghur kishilik hoquq weziyiti diqqetke élinishi kérek

Amérika bixeterlik ministirliqining ministiri jé jonson(ongda) xitay jama'et xewpsizlik ministiri gu shingkün(solda) körüshti. 2015-Yili 10-aprél, béyjing.

Uyghur rehbiri, d u q re'isi rabiye qadir xanim düshenbe küni amérika ichki bixeterlik ministiri jé jonsonning yéqinda xitaygha qilghan ziyaritige inkas qayturup, amérikining bashqa döletler bilen térrorluqqa qarshi hemkarliq élip bérishigha qarshi emeslikini, biraq her qandaq hemkarliq Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini diqqetke élishi kéreklikini bildürdi.

Uning körsitishiche, xitay siyasiy, diniy bésimgha naraziliq bildürgen Uyghurlarni térrorluqqa baghlap basturuwatqan ehwalda, xitay bilen shertsiz hemkarliq élip bérish uninggha xata signal bérip, uning Uyghur kishilik hoquqigha dawamliq buzghunchiliq qilishigha yol échip béridu.

Rabiye qadir xanim, bu jehettiki endishilirini alaqidar amérika hökümet da'irilirige yetküzgenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Xitayning dunya térrorluq herikitidin baydilinip, Uyghurlarni keng kölemlik basturuwatqanliqidin amérika hökümitiningmu, gherb dunyasiningmu we b d t ningmu xewiri bar. Ularning chiqarghan nurghun doklatlirida we tetqiqatchilarning yazghan yazmilirida endishe qiliwatqanliqini, xitayning Uyghurlarni chékidin ashurup basturuwatqanliqini dunyaning hemme yéride élan qiliwatidu hem yéqindin diqqet qiliwatidu. Biz mesilining mushundaq boluwatqanliqini, bu qétimqi amérika bixeterlik organlirining xitaygha bérip söhbet ötküzgende, bizning mesilimizde nahayiti sezgür bolushini telep qilip, munasiwetlik organlargha inkasimizni yetküzduq hem ulargha özimizning endishilirimizni qoyduq.”

Térrorluqqa qarshi hemkarliq amérika-xitay bixeterlik organlirining bu qétimqi söhbitidiki muzakire témilirining biri. Amérika ichki bixeterlik ministirliqining axbaratida ashkarilishiche, jé jonson bilen xitay j x ministiri gu shingkün b d t ning alaqidar qararliri we xelq'ara kélishimler asasida xelq'ara térrorluqqa qarshi hemkarliq élip bérishni qarar qilghan.

Her ikki terep “Chet'el térrorchi küchlirige a'it uchurlarni öz-ara almashturush niyitini bildürgen. Ikki dölet qanun organlirining bir-biride turushluq alaqe orunlirining hemkarliqi, amérika-xitay térrorluqqa qarshi turush di'alogi we ikki ministirliq otturisidiki munasiwetni kücheytip, yer shari térrorluq tehditige qarshi öz-ara maslishish hem alaqini algha sürüshke, bu ramka ichide puqralar hoquqi we puqralar erkinlikini muwapiq qoghdash” qa kélishken.

Lékin amérikini xitay bilen térrorluqqa qarshi hemkarlashqanda kishilik hoquqni untup qalmasliqqa chaqirghan organlar yalghuzla d u q emes. Xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilati 6‏-aprél jé jonson'gha yazghan mektupida, kishilik hoquqni tekitlep, uning xitaygha barghanda 4 mesilini otturigha qoyushini telep qilghan.

Bu 4 xil telep xitay saqchilirining qanunsiz adem tutushigha, tutqunlarni xarlishigha xatime bérish, ammiwi teshkilatlarni basturushni toxtitish we térrorluqqa qarshi turghanda kishilik hoquqqa emel qilish qatarliq mezmunlarni öz ichige alghan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati mektupida, xitayning térrorluqqa qarshi turush kürishide éghir mesile barliqini agahlandurup, “Uningda da'im tinch öktichilik heriketler bilen térrorluq arilashturuwétilidu. Térrorluq jinayiti sadir qilghan, dep eyiblen'gen gumandarlarning eng eqelliy özini qoghdash hoquqi ret qilinidu” déyilgen.

Biraq, amérika emeldarlirining bu 4 telepke jiddiy mu'amile qilip, ularni yighinda otturigha qoyghan-qoymighanliqi melum emes. Amérika ichki bixeterlik ministirliqining axbaratida, söhbetning konkrét mezmuni, xitay terepning inkasigha alaqidar tepsilatlar bérilmigen.

Rabiye qadir xanim, söhbet Uyghurlargha chétishliq mesile bolghanliqi üchün uning mezmunigha qiziqidighanliqini eskertip, amérika terep bilen sözlishishke we söhbet mezmunigha érishishke tirishidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Xuddi kishilik hoquq közitish teshkilati élan qilghan bayanatqa oxshashla, bizmu amérikining munasiwetlik organlirigha mushu heqte agahlandurush berduq. Uyghurlarning nöwettiki duch kéliwatqan, bolupmu jenubiy shinjangda qattiq basturushqa, xarlashqa we irqiy kemsitishke uchrawatqan Uyghurlarning hazirqi ahu-zari toghriliq amérika hökümitini agahlanduruwatimiz. Bizla emes, yuqirida éytilghan kishilik hoquq teshkilatlirimu agahlanduruwatidu.

Yene pütün tetqiqatchilar, zhurnalistlar bu mesilini éniqlap kélip otturigha qoyuwatidu. Amérika buninggha nahayiti sezgür qaraydu. Belkim, bu qétimqi söhbette xelq'ara telep qilghan shu mesililer otturigha qoyulghan bolushi mumkin. Biz buni sürüshtürimiz. Yéqinda bular bilen sözliship, ularning néme söhbet élip barghanliqini, xitay bilen néme déyishkenlikini anglaymiz.”

Amérika ichki bixeterlik ministirliqining axbaratida körsitishiche, ikki terep yene amérikigha qéchip kelgen xiyanetchi emeldarlarni, wiza waqti ötüp ketken we amérikigha qanunsiz kirgen xitay köchmenlirini qayturush qatarliq mesililerde kélishken.

Xitay, amérika köchmenler we wetendashliq idarisi tutup turuluwatqan 39 ming qanunsiz xitay puqrasini qayturup kétish resmiyitini tézlitishke qoshulghan.