Uyghurlar diyaridiki térrorluqqa qarshi turush tedbirliri we uning aqiwiti (2)

Uyghur diyaridiki hökümet teshwiqati we ijra boluwatqan siyasetlerning “Esebiylik” we “Térrorluq” bilen zor derijide baghliniwatqanliqi her sahe kishilirining diqqitini qozghap kéliwatqan mesililerning biri. Xitay hökümitining Uyghurlardiki diniy étiqadni “Esebiylik we térrorluqning menbesi” dep qarap kéliwatqanliqi bolsa mesilining yene bir teripidur. Buning bilen “Térrorluq” mesilisi boyiche yillardin buyan izdinip kéliwatqan mutexessisler bu heqte öz qarashlirini otturigha qoyup, Uyghurlarning qarshiliq heriketliri bilen baghlinishliq bolghan hadisiler, bolupmu Uyghur qachqunlirining sherqiy-jenubiy asiyadiki “Jihadiy” heriketler bilen bolghan munasiwiti heqqide toxtaldi. Töwende muxbirimiz ezizning bu heqtiki tepsiliy melumatliri diqqitinglarda bolidu.

Dunya miqyasida “Térrorluqqa qarshi turush” bir türlük omumiy éqimgha aylan'ghan mezgillerdin tartipla xitayning buninggha pa'al awaz qoshup kéliwatqanliqi herqaysi axbarat wasitilirining diqqitide bolup keldi. Bolupmu “Sherqiy türkistan islam herikiti” heqqidiki melumatlar otturigha chiqqandin kéyin xitay hökümiti buni Uyghurlarning “Térrorluq heriketlirini basturush”tiki bir “Chong ülge” qilip kötürüp chiqti hemde bu teshkilatning “Baza” teshkilati we afghanistandiki talibanlar herikitige qeder baghlinidighanliqini ispatlashqa urunup keldi.

2017-Yilining béshida da'ish qoralliqliri Uyghurche qisqa filim arqiliq “Xitaylarning zéminida derya kebi qan aqquzidighanliqi” heqqidiki uchurni yollighandin kéyin, xitay axbaratliri Uyghurlarning ottura sherqtiki “Islam xelipiliki” de térrorluq meshiqi bilen meshghul boluwatqanliqi heqqide köplep xewerlerni berdi hemde qoshna döletlerdin Uyghurlarning térrorluq heriketlirige qattiq zerbe bérishni telep qildi. Xitayning “Bir belwagh, bir yol qurulushi” din zor menpe'etke érishiwatqan pakistan hökümiti tunji bolup buninggha awaz qoshti. Arqidinla xitay hökümiti sherqiy-jenubiy asiya elliridiki qoshniliridin hindonéziye, malayshiya qatarliqlardin Uyghurlarning térrorluq heriketliridin mudapi'e körüsh toghriliq hemkarlishishni telep qilishqa bashlidi.

Amérika dölet mudapi'e uniwérsitétining proféssori zakariy abuza del mushu sahede uzun yillardin buyan izdinip kéliwatqan mutexessislerdin biri. U amérikidiki “Jéymis tawn wexpi”ning “Térrorluq közetküchisi” zhurnilining ötken ayda neshr qilin'ghan 16-sanida “Uyghurlar we xitayning rayon xaraktérlik térrorluqqa qarshi turush tirishchanliqliri” serlewhilik maqalisini élan qildi. U maqaliside Uyghurlarning qandaq bolup sherqiy-jenubiy asiya rayonidiki térrorchi küchler bilen baghlinip qalghanliqi heqqide tepsiliy toxtalghan. Shuningdek hindonéziye we taylandtiki térrorluq heriketlirige sani anche köp bolmighan Uyghur yashlirining qatnashqanliqini xitayning “Yaghliq qapaq” siyasiti bilen baghlashning zörürlükini tekitligen.

U ziyaritimiz jeryanida xitayning öz qoshniliri bilen bolghan munasiwette mushu xildiki “Térrorluqqa qarshi hemkarliq” munasiwitini tekitlishi hemde Uyghurlarning hazirqi ehwali heqqide söz qilip mundaq deydu: “Men herqandaq bir hökümet, öz chégrasidiki qoralliq qarshiliqlar shu hökümet üchün éghir tehdit we parakendichilik peyda qiliwatqanda buninggha qarshi küresh qilishqa toluq hoquqluq we mushundaq qilish mejburiyiti bar, dep qaraymen. Bu xildiki heriketlerni qollinishtin burun derweqe alaqidar ehwallarni tepsiliy tekshürüsh zörür bolidu. Halbuki, xitay hökümitining bu xildiki mesililerge tutqan mu'amilisi "bir tayaqta heydesh" sheklide dawam qiliwatidu. Shuning bilen birge ular Uyghurlar jem'iyitidiki hemmidin bekrek yürekni yara qilidighan mesilining zadi némilikini tilgha almaywatidu. Halbuki, meyli xitayning asasiy qanunida bolsun yaki xelq'ara ehdinamilerde bolsun hemmiside Uyghurlarning toluq heq -hoquqlargha ige ikenliki, jümlidin öz diniy étiqadini tosqunsiz dawam ettürüsh, medeniyet kimlikini saqlap qélish hoquqining barliqi tekitlen'gen. Lékin emeliyette bolsa xitay hökümiti bu hoquqlarni sistémiliq halda yoqitiwatidu, Uyghurlargha bolsa bu ehwallarni sözleshke héchqandaq sorun bérilmeywatidu.”

Proféssor zakariyning diqqitini tartqini shu bolghanki, xitayning “Térrorluqqa qarshi hemkarliq” heqqidiki teshebbusliri tézdin uning qoshnilirining qollishigha érishken. Buning bilen malayshiya, hindonéziye, wiyétnam qatarliq sherqiy-jenubiy asiya döletliri arqa-arqidin özliri “Térrorchi” dep qarighan Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bérishke bashlighan. Buninggha jawaben bu döletler xitayning ghayet zor miqdardiki iqtisadiy “Yardimi” ge érishken. Jümlidin yilliq milliy ishlepchiqirish omumi qimmiti 10 milyard amérika dolliri bolghan la'osta xitay 7 milyard amérika dolliriliq tömür yol qurulushini tamamlighan.

Emma proféssor zakariyning qarishiche, bu xildiki usullarning héchqaysisi mahiyette bu xildiki qoralliq guruhlarning qarshiliq heriketlirini üzél-késil tügitelmeydiken. U bu heqte mundaq dédi: “Mana mushu yosunda xitay hökümiti bu mesililerni téximu yaman terepke ittiriwatidu. Méning mushu xildiki qoralliq qarshiliq heriketlirini tetqiq qiliwatqinimgha 25 yildin ashti. Lékin bu jeryanda mushu xildiki qoralliq guruhlarning herbiy jehettin tel-töküs meghlup qilin'ghan birerinimu körmidim. Shunga bu bir-ikki pirqirapla hel qiliwetkili bolidighan mesile emes. Aqiwet shu nerse ayan boliduki, qoralliqlarning herikiti siyasiy bilen, yüreklerni daghlawatqan yara bilen baghlinip qalidu. Xitay hökümiti buni yolsizliq bilen ushshuqluq qilish, déyishi mumkin. Emma bu toghra emes. Ularning medeniyitini qoghdash, ularning kimlikini qoghdash, ularning tilini we dinini qoghdash dégenlerning hemmisi pütünley yolluq bolghan derdlerdur. Emma xitay hökümiti bularni étirap qilishni ret qilip kéliwatidu.”

Amérika dölet mejlisige qarashliq “Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti” ning re'isi dani'él mark (Daniel Mark) Uyghur jem'iyitidiki “Esebiylik” heqqide bashqiche qarashta boluwatqan kishilerning biridur. Uning qarishiche, nöwette Uyghurlar “Esebiy” bolup kétiwatqini yoq, eksiche xitay hökümiti Uyghurlardiki normal diniy-étiqad pa'aliyetlirini Uyghurlardiki “Esebiylik” ning belgiliri qiliwalghan. Shuning bilen birge bu hal öz nöwitide xitay hökümitining Uyghurlarni basturushigha bahane bolup bergen. Uning qarishiche, xitay hökümitining del mushu xildiki “Esebiy” herikiti öz nöwitide Uyghurlarni “Esebiylik”ke mejburlawatqan amillarning eng chongi hésablinidu. U bu heqte mundaq dédi: “Dunyadiki nurghunlighan döletlerning mushu mesililer bilen, jümlidin esebiylik, térrorluq we islam esliyetchiliki bilen hepilishiwatqanliqi hemmige ayan bir heqiqet. Emma bizning ‛amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti‚ izchil halda herqandaq bir döletning ‛esebiylik bilen küresh qilish‚ni bahane qilip bigunah, tinchliqperwer xelqlerning öz diniy-étiqadini dawam ettürüshige ziyankeshlik qilishi yaki basturushigha qet'iy yol qoyulmaydighanliqida ching turup keldi. Epsuslinarliqi, hazir xitay hökümiti del mushuni bir türlük bahane qiliwaldi. Biz néme üchün xitayni ‛esebiylikke qarshi turush‚ ni bigunah kishilerning diniy-étiqad pa'aliyetlirige ziyankeshlik qilishning bahanisi qiliwaldi, deymiz? chünki biz xitayning ramizan éyi mezgilide Uyghurlarning roza tutushini we namaz oqushini chekligenlikini, shuningdek bu xil diniy pa'aliyetlerni esebiylikke baghliwalghanliqini körduq. Yene misal alsaq, ramizan mezgilide xitay hökümet xizmetchiliri Uyghurlarning öylirige kirip ularning ramizan mezgilide roza tutqan yaki tutmighanliqini, namaz oqughan yaki oqumighanliqini tekshürgen. Bulardin bashqa Uyghurlargha qaritilghan köpligen mejburlash xaraktérlik tedbirler, mesilen, erlerning saqal qoyushini men'i qilish, islami isimlarni cheklesh dégenlerning héchqaysisi térrorluqqa yaki esebiylikke qarshi turushta qilche zörür bolmighan charilardur. Mana mushu tedbirler seweblik hazir nurghunlighan bigunah kishiler ‛esebiylik‚ qalpiqini kiyip qéliwatidu. Xitay rastinila esebiyliktin wayim yewatqan bolsa buni pütünley toghra chüshinishke bolidu. Shuningdek xitaylar esebiy insanlargha qarita qanuniy wastilar arqiliq chare qollansa bolidu. Emma bayatin men éytqan yosunda bigunah kishilerge ziyankeshlik qilsa bolmaydu. Biz yene shuningdinmu endishe qiliwatimizki, kishilerni bir bulunggha qistap mushu yosunda ‛esebiylikke qarshi küresh‚ning nishani qilish öz nöwitide heqiqiy esebiylikke yol achidu.”

Melum bolushiche, nöwette shi jinping bashchiliq qiliwatqan xitay hökümitining tashqi siyasiti üch chong asas üstige qurulghan bolup, uning biri “Hemkarliq bixeterliki” iken. Emma bu xil hemkarliqning xitaygha qoshna rayonlardiki “Uyghurlarning térrorluq heriketliri” ni qaysi derijide yoqitalaydighanliqi heqqide her xil texminler mewjut bolup turmaqta.