Xitay Uyghur rayonida térrorluq uchuri bilen teminligüchilerni mukapatlashni tüzümleshtürdi

“Térrorchi” larni pash qilish sepide töhpe qoshqanlar mukapatlandi. 2014-Yili 3-awghust, xoten.

Xitay hökümiti Uyghur rayonida “Térrorluq” herikitige da'ir uchur bilen teminligüchilerni mukapatlashni buningdin xéli burun yolgha qoyghan. Emma da'iriler yéqinda resmiy belgilime chiqirip, mukapat sommisini östürgen we mukapatlashni tüzümleshtürgen.

Xitay da'irilirining ilgiri sürüshiche, mezkur belgilime Uyghur rayonining “Térrorluq”qa qarshi turup, muqimliqni saqlash xizmitining emeliy éhtiyajigha asasen chiqirilghan. Emma bu belgilime Uyghur pa'aliyetchilirining tenqidige uchridi. Ularning qarishiche, bu, Uyghur jem'iyitide normal kishilik munasiwetlerge buzghunchiliq qilidu, kishilik hoquqning téximu éghir buzghunchiliqqa uchrishigha yol achidu.

Xitay hökümiti 11‏-aprél Uyghur aptonom rayonining “Zorawan térrorluq jinayetlirini ashkarilighan kishilerni mukapat chare tedbiri”ni élan qildi. Mezkur belgilimide körsitishiche, “Térrorluq” herikitini bayqap, uning heqqide yip uchi bilen teminligen, uning aldini élishqa we zerbe bérishke yardem qilghan kishilerge, teminligen uchurning qimmitige qarap, 5 milyon yüen'ge qeder mukapat bérilidiken.

Belgilimide, pilanliq we teshkillik élip bérilghan partlitish, görüge élish, hujum qilish, yoshurun öltürüsh, zeher tashlash, muhim eslihelerge buzghunchiliq qilish qatarliq heriketlerge da'ir uchur bilen teminligüchilerning ehwalgha qarap, töwini 200 ming som, yuqirisi 5 milyon somgha qeder mukapatlinidighanliqini bildürgen.

Belgilimide yene, ijtima'iy muqimliqqa a'it uchurlarni mesilen, amanliq ehwali, bixeterlik ishlepchiqirish, diniy pa'aliyet, xelq rayi, ijtima'iy keypiyat, tordiki nalayiq uchurlarni pash qilghuchilargha eng köp bolsa 200 ming som mukapat bérilidighanliqini körsetken.

Uyghur rayonining jenubidiki melum bir saqchi ponkitining xadimi, mukapatning türlerge ayrilidighanliqini, mukapat puli uchurning türige qarap özgiridighanliqini bildürdi.

Saqchi ‏- a mundaq dédi: “Buningda uchurning telipige qaraymiz. J x organlirigha iltimas qilip mundaq uchur bilen teminligen kishi palani rayonda dégendin kéyin, uchurining ehwaligha qarap bérilidu. U türge ayrilidu. Mesilen. Munchilik yerni partlatqan yaki bomba yasighan, yasimaqchi bolghan dégendek türge qarap, eng yuqirisigha 5 milyon, töwinige 5000 som mukapat bérilidu. Bu pilanlawatqannimu öz ichige alidu. Qilishni burun pilanlighanlarni pash qilghan bolsa, mukapat köp bolidu. Chünki, u aldini élish xizmiti bolidu. Qilmishning aldini alghini bolsa jiqraq bolidu.”

Saqchi ponkitidiki yene bir xadim, özlirining paylaqchilar teminligen uchurgha asasen bir yer asti diniy kursni pash qilghanliqini, diniy kurs achqan u zatning qolgha élin'ghanliqini bildürdi. Emma u, qolgha élin'ghan u diniy zatning kimliki, u diniy zatni kimning pash qilghanliqini ashkarilashni ret qildi. U saqchi, “Uchur bilen teminligüchilerning mexpiyetlikini saqlaymiz” deydu.

Saqchi ‏- b, “Emdi shu igiligen uchurning qimmitige qaraydighan gep. Eger démekchi bolghan uchur térrorluqqa a'it bolsa, eger shu uchur heqiqeten rast bolup qalsa, biz adrésini, ismini héchkimge démeymiz. Biz mexpiyetlikni saqlaymiz. Diniy mektep umu bolidu, uningghimu béridu. Emma awu 5 milyon, deymiz, u ishning ehwaligha qaraymiz. Mesilen, diniy oqush jeryanida bomba yasighan, u-bu ishlarni qilghan bolup qalsa, uning bashqichirek bolidu. Ögen'gen-ögetken, dégendek. Bizningkide diniy oqushni pash qilghan birsige bérip baqqan. U diniy oqutush idi, u ademni tutqan” dep körsetti.

Emma xitayning mezkur belgilimiside, “Térrorluq” heriketler bilen birge, diniy pa'aliyet, xelq rayi, ijtima'iy keypiyat, tordiki nalayiq uchurlarni pash qilghuchilargha mukapat tesis qilishi kishilik hoquq pa'aliyetchilirini jiddiy bi'aram qildi.

Ularning körsitishiche, bu belgilimide diniy erkinlik, ipade we söz erkinliki, tor erkinlikini pash qilish nishanigha aylandurup, xelq'ara we xitay qanunlirida birdek étirap qilin'ghan bu erkinlikler qanunsiz heriket qilip qoyulghan.

En'gliyede olturushluq pa'aliyetchi, xitayning adem ichki ezalar etkeschiliki tetqiqatchisi eniwer toxti, bu belgilime térrorluqni qalpaq qilsimu, emma u Uyghur jem'iyitide kishilik munasiwetlerning saghlam tereqqiyatigha buzghunchiliq qilidighanliqini ilgiri sürdi.

Eniwer toxti: “Xitayning medeniyet inqilabi dégen nersisini biz bilimiz. Mushu hazir siz dégen siyasetni shu chaghda yürgüzetti. Hemme adem bir-birini nazaret qilatti. Kimning öyige méhman kelse, u 5 minutqa barmay yerlik saqchigha bérip bolidu. U yerlik saqchining kontroli yaxshi bolghanliqidin emes. Kim dédi, qoshna dédi. Bu mushundaq qilip, hemme ademni dekke-dükkige sélip qoyghandin kéyin, bu jem'iyet jem'iyet bolmaydu. Chünki, etrapingizdiki héchkimge ishenmeysiz, héchkimge!”

Eniwer toxti yene, omumiy xelqni paylaqchiliqqa righbetlendürüshtek bu xil heriket, yalghan melumat we yalghanchiliqni kücheytiwétidighanliqini agahlandurdi.

Eniwer toxti: “Biz yene bir nersini bilimiz, mawu aghinem palanchini melum qildi. Ong tereptiki aghinem yene birini pash qildi. Ularni mukapatlidi. Emdi men héchkimni melum qilmisam, men otturigha chiqip qalimen-de, men jem'iyette tetürige körünüp qalimen.

Shuning bilen qandaq qilidighan gep, yalghan melumat béridighan gep. Yalghanchiliq mushu yerdin chiqidu. Mana bu xitayning meqsiti, bizning jem'iyitimizning bir-birige ishenchsiz, gumanxor haletke kélishini oylap shuninggha küchewatidu.”

Lékin Uyghur aptonom rayonining “Térrorluq jinayetlerni ashkarilighan shexslerni mukapatlash chare tedbiri”de, mukapat élish gherizide meqsetlik yalghan uchur bilen teminligüchilerning herikitide “Jinayi qilmish shekillendürgenler” bolsa, qanuniy jawabkarliqqa tartilidighanliqi ilgiri sürülgen.

“Tengritagh tori”ning xewiride qeyt qilishiche, térrorluqqa da'ir uchur bilen teminligüchilerni mukapatlash xelq'arada nurghun döletler yolgha qoyuwatqan ortaq tedbirken. Xewerde, “Mezkur belgilime Uyghur rayonining térrorluqqa qarshi kürishi we tereqqiyat éhtiyajigha muwapiq kélidu. U xitayning uchurchilarni mukapatlashni tüzümleshtürüsh, qanun- tüzüm qurulushidiki zor tedbir” déyilgen.

Emma eniwer toxti, mukapat tüzümi yolgha qoyghan nurghun döletlerde mukemmel qanun -tüzüm we musteqil edliye sistémisi barliqini eskertip, xitayning Uyghur rayonida özining asasiy qanun we alaqidar qanunlirigha emel qilmaywatqanliqini bildürdi.

Uning qarishiche,, bu belgilime rayonda Uyghurlarning kishilik hoquq buzghunchiliqini éghirlashturidu. U, “Térrorluq mesilisi xitayning jem'iyetni kontrol qilish usuli” dep körsetti.

Eniwer toxti: “Bizge qopup, biz térrorchilarni yoqitish üchün mundaq qilimiz, dep körsetken boldi. Emeliyette Uyghurning ichide térrorchi barmidu? buning özi bir so'al. Bizning wetende bolghan ishlarning nurghun arqa körünüshi bar. Bu, kommunistik xitayning jem'iyetni kontrol qilishining birdinbir usuli” dep körsetti.

Xitayning Uyghur rayonidiki “Térrorluq jinayetlirini ashkarilighan shexslerni mukapatlash chare tedbiri”de yene, ting-tingchilarning pul élishni xalimisa, siyaset xaraktérlik étibar bérishke iltimas qilalaydighanliqini belgiligen.

Belgilimide, bu xil kishilerning yerlik hökümetler ma'ash békitish, mektepke kirish, herbiyge qatnishish, ijtima'iy parawanliq élish, yer höddige bérish, qanuniy yardemge érishish qatarliq jehetlerde étibar bérishke érishidighanliqini ilgiri sürgen.