Cherchen nahiyeside tighliq eswablargha arxip turghuzulghan

Aqsuda pichaqlargha ikkilik kod urush elani.

Uyghur rayonida tighliq buyumlargha urulghan ikkilik kodning kompyutér sistémisigha kirgüzülüshi. 2017-Yili yaz.

Cherchen nahiyesidiki yerlik da'iriler yéngi yil harpisida uqturush chiqirip, tighliq eswablirigha ikkilik kod qoydurmighan ahalilerning 1‏-yanwargha qeder qoydurup bolushini, bolmisa aqiwitige özliri mes'ul bolidighanliqini élan qilghan idi.

Cherchen bazirigha qarashliq jahanbagh ahaliler rayonining 27‏-dékabir chiqarghan uqturushida, tighliq eswablargha ikkilik kod qoydurush xizmitining31‏-dékabir axirlishidighanliqini eskertip, tighliq eswablirigha ikkilik kod qoydurmighan ahaliler yuqiriqi 3 kün ichide tighliq eswablirigha “Ikkilik kod qoydurup bolushi shert” ikenlikini, mushu waqit ichide qoydurmighanlarning “Aqiwitige özi mes'ul bolidighanliqi” ni bildürgen.

Xitay hökümitining Uyghur ilida tighliq eswablargha ikki kod qoydurush siyasiti 2016‏-yili 4‏-aydin bashlap ijra qilinishqa bashlighan. Aqsuning toqsu nahiyesi mezkur siyaset eng burun ijra qilin'ghan nahiyelerning biri bolghan idi. Xitay hökümitining bu herikiti uning Uyghur aptonom rayonida ijra qilip kéliwatqan muqimliq tedbirlirining bir qismi bolup, u bu tedbirlerni Uyghur élining muqimliqini qoghdashtiki “Zörür chare” dep körsitip kelgen. Lékin bu xelq'ara kishilik hoquq organliri we Uyghur teshkilatlirining tenqidige uchridi. Ular bu tedbirler “Uyghurlarning shexsi pa'aliyet boshluqini qisip, ularning kündilik hayatini kontrol qilishni meqset qilghanliqi” ni ilgiri sürüp keldi.

Cherchen nahiyesi jahanbagh ahaliler rayonining uqturushida, ahalilerning tighliq eswablirigha ikkilik kod urghuzushi belgilen'gen orun'gha bérip, qoydurushi telep qilin'ghan. Cherchen nahiyesidiki bir saqchi ponkitining kechlik nöwetchi xadimi bügün radiyomizgha ikki kodni waqtida qoydurmighanlarning aqiwitige özi mes'ul bolidighanliqini delillidi.

U mundaq dédi: “Öyingizde ikkilik kod qoydurmighan tighliq eswablar bolsa mushu bir-ikki kün ichide saqchi ponkitigha kélip derhal qoydursingiz bolidu. Eger ikkilik kod qoydurmay öy tekshürgende bayqilip qalsa chataq chiqidu. Peqet tekshürülgende bayqilip qalsila aqiwiti sürüshtürülmeydu. Bu omumiy yüzlük yolgha qoyuluwatqan belgilime. Bu hemme ademge omumyüzlük qoyuluwatqan telep,” dep körsetti.

Lékin saqchi ponkitining yuqiriqi nöwetchi xadimi tighliq eswablirigha ikkilik kod qoydurmighan ahalilerning konkrét qandaq aqiwet yaki jazagha tartilidighanliqi heqqidiki so'alimizgha jawab bermidi.

Cherchendiki bir yerlik kadirning bildürüshiche, mezkur nahiyede idare jem'iyetlerning tighliq eswablirighimu ikkilik kod qoydurulghan. U, özining idarisining 6 dane tighliq eswabigha ikkilik kod qoydurup kelgenlikini bildürdi.

Muxbir: yaxshimusiler! men mawu silerning nahiyening tighliq eswablargha nomur qoydurush ishini sürüshtürüp téléfon qiliwatattim, silerning idaride qoyup boldimu? siz qoydurup boldingizmu?

Yerlik kadir: he-e, men özümningki namida mushu bizning idarining ashxanisining némisini qoydurup boldum. Bizning arqida ishlitidighan kömür chaqidighan paltini hésablighanda 6 ge qoydurduq.

Muxbir: öydiki tighliq eswablarni qandaq qildinglar?

Yerlik kadir: uni idaridin bir tutash uqturush qilip, qoydurmighanlarni palani-pokuni qoydurmamtu, dep, idare uqturush qilip, hemmini qildurduq. Mexsus bir orunni békitip berdi. Bazar ichidiki xizmetchiler bazarliq saqchixanigha apardi. Yézida turushluqlar yéziliq saqchixanigha keldi. 31‏-Dékabirdin burun qoydurup bolunglar, dégen uqturushtin asasen hemmimizning xewiri bar.

Mezkur nahiyediki yene bir xizmetchi xadimning bayan qilishiche, ularning nahiyeside idare-jem'iyetler ishchi-xizmetchilerning tighliq eswablirigha mexsus arxip turghuzghan.

Muxbir: silerning nahiyede tighliq eswablargha nomur qoyush xizmitini orundap boldunglarmu?

Yerlik xizmetchi: he-e, orundap bolduq.

Muxbir: siz nomur qoydurdingizmu öyingizdiki tighliq eswablargha?

Yerlik xizmetchi: he-e, qoydurup bolduq. Bizning idare biwasite bashqurup, pütün kadirlar urghuzup bolghandin kéyin yene tekshürüp, nomurni tizimlap, idaridin arxip qilip turghuzup boldi.

Muxbir: he'e, uninggha idare ayrim arxip turghuzdima?

Yerlik xizmetchi: he-e, turghuzdi. Idaridinmu ayrim arxip turghuzdi.... Pütün nahiye orundap bolduq.

Xitay da'irilirining tighliq eswablargha ikki kod qoydurushni yolgha qoyushi yalghuz kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghap qalmighan, belki bu yene xelq'ara axbarat wasitilirining diqqitini qozghighan idi. Amérika “Wal stérét zhurnili géziti” ning yéqinda ishligen Uyghurlar heqqidiki bir sin programmisida bu mesile alahide tilgha élin'ghan. “Wal stérét zhurnili géziti” ning muxbiri rayondiki bir tighliq eswablargha ikkilik kod qoyush ornini ziyaret qilip, xitay da'irilirining tighliq eswablar arqiliq kishilerni qandaq kontrol qiliwatqanliqini yorutup bergen.

Ikkilik kod qoyush ornidiki xitayning “Wal stérét zhurnili géziti” ge bildürüshiche, herqandaq bir tighliq eswabtiki ikkilik kodning astida bir hawale nomuri bolup, u lazér arqiliq tighliq eswablargha oyulidiken. Uninggha kishilerning kimlik uchuri kirgüzülgen bolup, uni tekshürgen haman tighliq eswabning igisining kimlik nomuri, milliti, resimi, adrési qatarliq uchurlirigha érishkili bolidiken.

Lékin bezi xitay mutexessislirining körsitishiche, yuqiriqi tedbirlerning héchqandaq zörüriyiti yoq bolup, buni peqet xitay hökümitidiki krizis tuyghusi peyda qilghan iken.

Béyjing uniwérsitétining sabiq proféssori, amérika kato institutining ziyaretchi ilmiy xadimi shya wéylyang mundaq deydu: “Hazir ular intayin éghir krizis tuyghusigha pétip qaldi. Ular muqimliqqa bunchilik zor küch we meblegh serp qiliwatqan bolsimu, biraq ular yenila xatirjemsizlik, qorqush hés qiliwatidu. Ulardiki qorqush tuyghusining eng muhim ipadilirining biri, shinjang musteqilchiliri, tibet musteqilchiliri. Ular teywen musteqilchilirige qaritilghan bésimini burunqidin téximu kücheytti. Chünki hemme adem bilidu, tinchliq dewride, déng shawpingning islahat dewride bu mesililer mewjut bolghan bolsimu, lékin u dewrdiki ziddiyet, toqunush hazirqidek undaq keskin emes. Shi jinping hazir medeniyet inqilabi we maw zédong dewridiki usullargha qaytiwatidu.”

Shya wéylyangning qeyt qilishiche, Uyghurlargha qaritilghan bu xil qattiq qol tedbirler Uyghurlargha ziyanliq bolupla qalmay, rayondiki xitaylarghimu ziyanliq aqiwetlerni élip kélidiken. U mundaq deydu: “Méningche bu ehwallar Uyghurlargha qattiq tesir qilipla qalmay, xenzularning özigimu qattiq tesir qilishi mumkin. Chünki, milletler öz ara inaq bolghanda, milletler her qaysi jehetlerde erkin, bexiraman soda alaqisi qilalighanda her qaysi terepler téximu yaxshi iqtisadiy nepke ériship, güllinishni ishqa ashuralaydu. Emma hazirqidek hemme millet jiddiyliship ketse, bir-birige düshmen mu'amilisi qilsa, hemme terepning iqtisadi, medeniyet we bashqa tereplerdiki turmushi éghir tesirge uchraydu.”

Kishilik hoquq teshkilatliri we bezi gherb döletliri özlirining bayanati we yilliq doklatlirida xitay hökümitining Uyghur rayonidiki siyasitini tenqidlep, ularni yuqiri bésimliq qattiq qol siyasetlerdin waz kéchishke, Uyghurlar bilen di'alog qurup, ularning heq-hoquqlirigha kapaletlik qilishqa chaqirip kelgen bolsimu, lékin xitay hökümiti hazirgha qeder bu chaqiriqlargha qulaq salmay keldi.