“Tor bixeterliki qanuni” ning élan qilinishi “Ündidar”ni alahide sezgürleshtürdi

Dunyaning kishilik hoquq weziyitide intérnét bixeterliki we erkinliki alahide tekitliniwatqan bügünki künlerde, xitay memliketlik xelq qurultiyi 7-noyabir küni xitayda tor erkinlikini yenimu qattiq kontrol qilidighan “Tor bixeterliki qanuni” ni resmiy maqullighan bolup, uningda “Torda döletning bixeterliki, xelqning ittipaqliqigha zerer yetküzüdighan, iqtisadiy tertipni qalaymiqan qilidighan yaki sotsiyalistik tüzümni aghdurushqa orundighan herqandaq mezmun qattiq cheklinidu.” déyilgen. Uyghurlar diyaridiki jama'et xewpsizlik tarmaqlirining yanfonlargha tor tosuqliridin bösüp ötüshte qollinilidighan eplerni ornatqan kishilerni “2-Derijilik térrorluq” jinayiti bilen eyiblewatqanliqi melum. Uyghur közetküchilermu xitay maqullighan “Tor bixeterliki qanuni” ning Uyghur élidiki tor qollan'ghuchilargha téximu zor xiris élip kélidighanliqini tekitlimekte idi.Derweqe radi'omizgha bu heqte kelgen bir qisim inkaslardin xitayning hazir intérnét bixeterliki namida yolgha qoyuwatqan bir qatar qattiq qolluq bashqurush tedbirliri ündidar qollan'ghuchi Uyghurlarda belgilik sarasime peyda qilghan. Her türlük ündidar topluqlirida yéqinqi künlerde roshen sezgürlük we süküt höküm sürmekte iken. Bu heqte muxbirimiz gülchéhre melumat béridu.

Melum bolushiche, xitayda texminen 710 milyon kishi tordin paydilinidu,xitay emeliyette tor qollan'ghuchilar sani jehette birinchi orunda turidighan dölet. Xitay hökümiti buningdin 7 yil ilgirila, yeni xitay merkizi hökümiti 2009 - yilidin bashlap özining siyaset we belgilimilirini asasi qatlam teshkilatlirigha biwasite anglitip turush, ular bilen bolghan alaqini her waqit üzüp qoymasliq, téximu muhimi kommunistik partiye ichide bölünüsh yüz bérishning aldini élishni meqset qilghan yanfon uchur sistémisini yolgha qoyghandin bashqa 2010- yilidin bashlap döletning tor we uchur heqqidiki qa'ide we belgilimilirini barliq abontlargha tarqitishqa bashlighan idi. Xitayning bu yanfon uchur sistémisi “Torda döletning bixeterliki, xelqning ittipaqliqigha zerer yetküzüdighan, iqtisadiy tertipni qalaymiqan qilidighan yaki sotsiyalistik tüzümni aghdurushqa urunidighan herqandaq mezmun qattiq cheklinidu” déyilgen uchurni her qaysi tor we eqilliq téléfon qollan'ghuchilirigha ewetken. Ündidar topluqliridimu bu xildiki uchurlar yéqinqi künlerde téximu köpeygen. Buning agahlandurush yaki chöchitishni meqset qilin'ghini éniq emes bolsimu, emma derhal Uyghurlar ishlitiwatqan her türlük ündidar topluqlirida binormal bir jiddiylik peyda qilghan.

Melum bolghandek chet'ellerde kengri qollinilidighan, yersharilashqan nurghun torbet we ijtima'iy alaqe wasitiliri hemde epler xitayda cheklen'gen bir waqitta, ündidar yéqinqi yillarda Uyghurlarning hayatidiki muhim ijtima'iy we soda alaqe wasitisi bolup qalghan idi.

Amérikida yashawatqan bir Uyghur qizning radi'omizgha bu heqte inkas qilishiche, u bir qanche kündin buyan adette künde alaqe qiliwatqan ündidar dostlar topluqliridin tuyuqsiz chekliwétilgen. Buning bilen uning weten ichidiki dostliri we a'ilisi bilen bolghan alaqisi üzülüp qalghan.

3 Yil burun yawropagha oqushqa chiqqan bir Uyghur yashmu oxshash ehwalgha duch kelgenlikini, bolupmu künde a'ilisige xewer bérip, ularning ehwalidin xewerdar bolup turushta ündidarni qollinip kelgechke birdinla ündidarda sözlishishtin mehrum qélishning özi we a'ilisidikilerge xatirjemsizlik élip kelgenlikini bildürdi. Uning éytishiche, ilgiri u ata- anisi éytqandek oqushni püttürüp weten'ge qaytishni maqul körgen bolsimu, emma xitay hökümitining kündin kün'ge qattiq chariler bilen yolgha qoyuwatqan intérnét cheklimiliri, özining bu qararini özgertishke mejbur qilghan.

D u q ning bayanatchisi dilshat rishit charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, “Bu qanun intérnét alaqisini tertipke sélish dep teshwiq qilinsimu, meqset yenila tor ishletküchiler we tordiki uchurlarni kontrol qilishni we Uyghur tor qollan'ghuchilirigha zerbe bérishni qanunlashturidu” dédi.

Uning körsitishiche, xitay da'iriliri bu qanun arqiliq buningdin kéyin Uyghurlarning uchurgha érishishini we torda erkin pikri bayan qilishini téximu boghidu.
Buning aldida xitay döletlik tor bashqurush ishxanisi bultur aprélda élan qilghan “Intérnét alaqisini tertipke sélishta ri'aye qilidighan 10 belgilime” de siyasiy mezmundiki yollanmilar sezgür témilar süpitide tilgha élinip, nuqtiliq tekshürüsh obyékti qilinidighanliqi alahide tekitlen'gen.

Puqralar dölet siyasitige xilap témilarni yollimasliqqa agahlandurulup, xilapliq qilghuchilarning jazalinidighanliqi bildürülgen idi. Xewer wasitiliridin melum bolushiche yene, xitay hökümiti ikki milyondin artuq ademni ishqa sélip, mikro blog qatarliq éléktronluq alaqe wasitiliridiki uchur, maqale qatarliq türlük yazmilarni nazaret qilishqa kirishken.

Bezi közetküchilerning qarishiche, xitay dunyadiki tor qollan'ghuchilar sani eng köp dölet bolupla qalmay, tor dunyasi eng qattiq kontrol qilinidighan el. Xitayning torni qattiq nazaret qilip, oxshimighan pikirlerni otturigha qoyghuchilarni, Uyghur we tibet tor qollan'ghuchilirini teqib astigha élip kéliwatqanliqi dawamliq xelq'ara kishilik hoquq organlirining tenqidige uchrap kelmekte. Halbuki közetküchilerning tekitlishiche, xitay hökümiti torni qattiq kontrol qilsimu, biraq mikro blog qatarliq éléktronluq uchur wasitiliride xitay hökümitini tenqid qilidighan pikirler dawamliq küchiyip barmaqta.