Erkinlik sariyi xitayning Uyghur, tibet rayonliridiki tor, yazma eserler we uchur erkinlikige qoyghan siyasitini tenqid qildi

Amérika erkinlik sariyi özining bu yilliq axbarat erkinlik doklatida, 2015‏-yili axbarat erkinlikining dunya miqyasida yéqinqi 12 yildin buyanqi eng töwen nuqtigha chüshüp qalghanliqini bildürgen.

Xitayda bolsa 2015‏-yili eslidinla cheklik doklat axbaratchiliqi we tor obzorchiliqi cheklimige uchrap, idé'ologiyilik kontrolluq kücheygen. Sezgür siyasiy témilar dawamliq cheklinip, tordiki muhit bulghinishi, pul -mu'amile sistémisigha munasiwetlik xewer, obzorlargha cheklime qoyulghan, Uyghur we tibet rayonlirida axbarat erkinliki dawamliq qattiq qol mu'amilige uchrighan.

Erkinlik sariyining aliy derijilik tetqiqatchisi sara kuk sarah cho'ok xanim, xitayda 2015‏-yili kespiy axbaratchilarning basturulush nishanigha aylan'ghanliqini bildürdi.

Sara kuk mundaq deydu: “Epsuslinarliqi, biz ötken yili shi jinping rehberlikide cheklik bolsimu, nisbeten ochuq bezi axbarat türlirining taqalghanliqini körduq. Biz bir qanche yil awwal mikro bloglarni basturushqa shahit bolghan. Hazir buning ündidargha kéngeygenlikini körduq. Ötken yili kespiy axbaratchilarni bolupmu lébiral metbe'elerning muxbirlirini parakende qilish, türmige tashlash we tutqun qilishning köpeygenlikini körduq.

Bu, xitayda yuqiri sewiyilik doklat axbaratchiliqini boghdi. Bu sahediki boshluqning barghanséri tariyiwatqanliqini körüp turuptimiz. Muxbirlarni qoghdash komitéti xitayda 49 neper muxbirning türmige qamalghanliqini éniqlap chiqqan. Bu dunyada muxbirlarni eng köp qamash weqesi. Erkinlik sariyi u muxbirlarni tekshürüp, ularning 18 nepirining kespiy axbaratchi ikenlikini bayqidi. Bu yerdiki perq bir qanche yil awwal türmidiki muxbirlarning köpinchisi az sanliq milletler we torda uchur tarqatquchilar idi.”

Erkinlik sariyi doklatida, xitayning az sanliq milletler we diniy guruhlarning tordiki herikiti, ularning yazma eserlirige, xitay kompartiyesining körsetmisige muxalip uchurlarni tarqitishigha qattiq qol mu'amile qiliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Uning doklatida, “Xitay türmisidiki muxbirlar ichide eng uzun qamaq jazasigha höküm qilin'ghanlar Uyghurlar bilen tibetler” déyilgen.

Doklatta qeyt qilishiche, bu rayonlarda türmidiki muxbirlar, adettiki tibet, Uyghur puqralar we falun'gungchilar cheklen'gen uchurlarni körgenliki, qizziqanliqi we tarqatqanliqi yaki muhajirettiki axbaratchilar bilen alaqe qilghanliqi üchün qamalghan.

Sara kuk, Uyghur, tibet rayonlirida axbarat kontrolluqi we muxbirlarni basturush xitayning bashqa her qandaq rayonigha qarighanda qattiq ikenlikini körsetti.

U: “Az sanliq milletler we diniy guruhlarda yalghuz axbaratchilar qattiq jazalinip qalmaydu. Aldi bilen bu rayonlarda axbaratchilar qattiq kontrol qilinidu hem xilapliq qilsa éghir jazagha tartilidu. Biz bu yerde 15 yildin muddetsiz qamaq jazasigha qeder höküm qilin'ghan kishilerni körduq.

Shuning bilen birge, adettiki puqralar mesilen, dalay lamaning resimini ündidarda tarqatqanliqi üchün türmige tashlan'ghan tibetler, teshwiqat wereqisi tarqatqanliqi üchün türmige qamalghan falun'gungchilar bar.

Tibet bilen shinjangning her ikkiside uchur erkinliki intayin qattiq kontrol qilinidu. U rayonlardiki axbarat kontrolluqi xitayning bashqa herqandaq rayonigha qarighanda qattiq” dep körsetti.

Erkinlik sariyi her qaysi ellerning qanuni ehwali, siyasiy weziyiti, iqtisadi muhitigha qarap, ularning axbarat erkinlik ehwaligha nomur bergen. Xitay 87 nomur bilen asiyadiki 40 dölet ichide axbarat erkinliki shimaliy koréyedin qalsila eng nachar dölet bolup bahalan'ghan.

Erkinlik sariyining prézidénti, sabiq bash elchi mark logan axbarat erkinlikining dunya miqyasida arqigha chékinish ehwali heqqide toxtilip, siyasiy küchler, jinayi shaykilar, térrorchi guruhlarning küch-hoquq körüshide axbaratni özining meqsiti üchün xizmet qildurushqa yaki kontrol qilishqa urunup kelgenlikini bildürdi.

U, charshenbe küni washin'gton axbarat sariyida ötküzülgen muhakime yighinida sözligen nutqida, axbaratchilarning hayati her xil tehditlerge duch kelgen bolsimu, biraq ularning bu xil tehditke bash egmigenlikini bildürdi.

Mark logan: “Biz dunya axbarat erkinlikining yéqinqi 12 yildin buyanqi eng töwen nuqtigha chüshüp qalghanliqini bayqiduq. Siyasiy küchler, jinayi shaykilar we barghanséri küchiyishke qarap kétiwatqan térrorchi guruhlar hoquq talishish kürishide, axbaratni özining meqsitige xizmet qildurushqa yaki jimiqturushqa urunup keldi. Lékin rakkadin xewer bérip turghan süriye axbaratidin tartip, dunyaning her qaysi jayliridiki panama höjjetlirini xewer qilghan tehrir we muxbirlar, méksikida zorawanliq, yerlik emeldarlarning qanunsiz qilmishlirigha duch kelgen axbaratchilar, bu xil tehditlerge qarshi özining jasaritini namayan qilip keldi.

Bu yolda ular da'im özining hayatigha tewekkül qildi. Xitayda muxbirlar hökümetning némini yézish, némini yazmasliq heqqidiki buyruqigha pisent qilmidi” dep körsetti.