Türkiye parlaménti kishilik hoquq komitétida Uyghur weziyitini tekshüridighan tarmaq komitét qurulmaqchi

Türkiye parlaménti kishilik hoquq tekshürüsh komitétining re'isi ayxan sefer üstün, muxbirlargha bayanat bermekte. 2013-Yili iyul, türkiye.

Türkiye parlaménti kishilik hoquq tekshürüsh komitéti, Uyghur diyarida élip bérilghan qetli'amni tekshürüsh üchün bir komitét qurup rayonda tekshürüsh élip baridighanliqini bildürdi.

Türkiye parlaménti kishilik hoquq tekshürüsh komitétining re'isi ayxan sefer üstün, muxbirlargha bergen bayanatida, Uyghur diyarida yüz bergen weqelerge alaqidar qorqunchluq bir weziyetke duch kéliwatqanliqini bildürdi.

“Yéngi shepeq” gézitining bu heqte tarqatqan xewirige qarighanda, Uyghur diyarida bir qisim weqelerning yüz bergenlikini bildürgen ayxan sefer üstün, “U yerde roza tutqanlargha su ichirip, roza tutqan yaki tutmighanlarni éniqlashqa oxshash kishilik hoquq mesilisi bar. Buninggha oxshash nurghun mesililer mewjut, deslepki qedemde sherqiy türkistanda tekshürüsh élip baridighan bir tarmaq komitét qurup chiqimiz” dédi.

Uzun yillardin buyan türkiyining Uyghurlar we sherqiy türkistan mesilisige qarita ochuq bir siyasiti yoq dep tenqid qilinip kéliwatqan idi, yéqindin buyan Uyghur diyarida yüz bériwatqan weqeler we rayon weziyitidiki téz özgirishler türkiyeni Uyghur diyarigha qarita bir siyaset belgileshke mejbur qildi.

Türkiyining milletchi heriket partiyisi we jumhuriyet xelq partiyesige oxshash muxalip siyasiy partiyiler türkiye parlaméntida bayanat bérip, Uyghur diyarida yüz bériwatqan weqelerge qarita türkiye hökümitini bashquruwatqan adalet we tereqqiyat partiyisini, Uyghur diyarida yüz bériwatqan weqelerge qarita sükütte turuwatqanliq bilen eyibligen idi. Buning bilen türkiye tashqi siyasitide Uyghurlargha qarita bir qedem bésishqa mejbur boldi.
Türkiye parlaménti kishilik hoquq komitétining re'isi ayxan sefer üstün, muxbirlargha bergen bayanatida, xitayning dunyadiki eng chong döletler qataridin orun alghan bir dölet ikenlikini we shuning üchün dölet bashqurushta, ochuq-ashkara bolush kéreklikini bildürdi.

Ayxan sefer üstün sözide, Uyghur élining aptonom rayon salahiyitige ige ikenlikini, u yerdiki xelqningmu aptonom rayonning shert-shara'itlirini toluq ijra qilishni telep qilidighanliqini ipadilep mundaq dédi:
Axbarat wasitilirige we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlarning u rayon'gha bérishigha ruxset qilinmaydu, xitaygha bérishni öz ichige alghan her türlük qedem bésishni xalaymiz, imkaniyet bérilse we ochuq-ashkariliq körsitilse rayonda tekshürüsh élip bérishni telep qilimiz. Deslepki qedemde komitét qurup sherqiy türkistanda yüz bergen mesililerni otturigha qoyimiz. Bu mesililerning hel bolushi üchün rayon'gha bérishni öz ichige alghan her türlük qedemlerni basimiz. Bu mesililerning toghra yaki xata ikenlikini tekshürüp chiqimiz.

Rayondiki köp sanliqni teshkil qilidighan türk musulmanlar assimilyatsiye bolup kétiwatidu.

Ayxan sefer üstün sözide yene sherqiy türkistanda her xil türde musteqil türk döletlerning qurulghanliqini, emma 18-esirdin bashlap rayonni xitay ishghal qilghanliqini bildürdi.

Ayxan sefer üstün sözide yene xitayning, 1955-yili, sherqiy türkistanni aptonom rayon hoquqigha ige qilin'ghanliqini bildürdi we mundaq dédi:
Ejeblinerliki, aptonom rayonluq shertlirini orundaydighan idare, bashqurush hoquqi we démokratiyilik pursetler bérilmidi. Aptonom rayon bolush salahiyiti bilen öz aldigha bashqurush hoquqi bérilmidi. Rayonda musulman türklerning nopusini azaytish meqset qilghan köchmen yötkesh siyasiti ijra qiliniwatidu, deslepte yüzde 5% ni teshkil qilghan xitay nopusi shu'an yüzde 50% ke yetti.

Ayxan sefer üstün sözide yene Uyghurlarning assimilyatsiye qilinishqa uchrawatqanliqini ilgiri sürüp mundaq dédi:
Deslepte assimilyatsiye bolush qatarliq, dini, ma'arip, ishqa orunlishish, xizmet qilish erkinliki dégen'ge oxshash asasiy mesililer mewjut. Ijtima'iy weqelerning kélip chiqish menbeliri mushu mesililerdin terkib tapidu. Xitay da'iriliri hazirghiche bu mesililerni hel qilish emes mesililerning köplep yüz bérishige seweb bolidighan bir siyaset yürgüzüwatidu. Sherqiy türkistanliq türkler bu weziyetke étiraz qilghan haman, xitay da'irilirining tömür mushtliri astida qaldi we aqiwitide, ölüsh, türmige qamilish, iskenjige uchrash, köpligen kishilik hoquq depsendichilikler otturigha chiqti.

Bu bayanat türkiyining anaduliye axbarati wasitisidin neqil qilinip, “Xeber7”, “Xeberler”, “Doghu türkistan xeber” “Hör sada” dégen'ge oxshash tor gézitlerde we “Yéngi shepeq” gézitide 22-iyul düshenbe küni élan qilindi.

Türkiye milletchi heriket partiyisidin parlamént ezasi newzat qorqmaz ependi, türkiye parlaméntida söz qilip türkiye hökümitini yene bir qétim Uyghurlargha ige chiqishqa, Uyghur weziyitige köngül bölüshke chaqiriq qildi. Bu uning türkiye parlaméntida bir hepte ichide Uyghur mesilisini ikkinchi qétim küntertipke keltürüshi hésablinidu.

Parlamént ezasi newzat qorqmas ependi sözide mundaq dédi:
Qimmetlik parlamént ezaliri men ikki kün ilgiri bu munberde söz qilip Uyghur mesilini otturigha qoyghan idim, Uyghurlar öz wetinide, dinsizliqni sho'ar qilghan kommunist xitay teripidin öltürülüwatidu, turpan, ürümchi we xotende, er-ayal-kichik bala démestin, éghir yénik qoral we tankilar bilen basturuwatidu, ereb döletlirige köngül bölüwatqan hökümitimiz, türk musulman bolghan Uyghur qérindashlirimizgha köngül bölüshke chaqiriq qilimen. Hörmetlik bash ministir, hörmetlik tashqi ishlar ministiri merhemet qilip sherqiy türkistandiki Uyghur qérindashlirimiz üchün bir ish qilinglar. Ularning bizdin bashqa héch kimi yoq, ular bizdin ümid közliri bilen yardem kütüwatidu.

Türkiye parlaméntida Uyghur weziyitige köngül bölüsh toghrisida, öktichi siyasiy partiyilerning bésimigha uchrighan türkiye hökümiti, parlamént mejlisige qarashliq kishilik hoquq tekshürüsh komitéti teripidin bir hey'et teshkillep Uyghur diyarida yüz bergen qanliq weqeler üstidin tekshürüsh élip baridighanliqini élan qildi.