Türkiye-xitay jinayetchilerni öz-ara almashturush kélishimi endishe qozghidi

(Ikkinchi ret ongdin solgha) türkiye re'isi rejep tayyip erdoghan bilen xitay re'isi shi jinping “Xelq'araliq bir belwagh, bir yol munbiri yighini” din bir kün ilgiri ikki dölet kélishimige qol qoyush murasimida. 2017-Yili 13-may, béyjing.

Türkiye-xitay jinayetchilerni almashturush kélishimi 13‏-may imzalandi. Biraq, kélishimning konkrét mezmuni, uning chétishliq da'irisi qatarliq nurghun tepsilatlar melum emes. Kélishimning chétilish da'irisi we Uyghurlar bolghan tesiri gherb elliridiki Uyghur teshkilatlirining we türkiyediki Uyghur pa'aliyetchilirining diqqitini qozghawatqan nuqtilarning biri.

Ularning qeyt qilishiche, bu kélishimning türkiyede nurghun Uyghur musapirlar her xil radikal diniy xahishlargha chétishliq, dep tutqun qilin'ghan, ular amanliq organlirining izchil nazaritide tutup turuluwatqan, xitay hökümiti bu Uyghurlarni qayturup bérishni qattiq telep qiliwatqan nazuk mezgilde imzalinishi endishe qozghaydiken.

Türkiye-xitay jinayetchilerni öz-ara almashturush kélishimi prézidént erdoghanning ikki künlük xitay ziyariti jeryanida imzalandi. 13‏-May ötküzülgen xelq sariyidiki imza qoyush murasimigha erdoghan bilen shi jinping nazaretchilik qilghan. Ularning nazaretchilikidiki murasimda yene, türkiye-xitay quruqluq qatnishi, öz-ara medeniyet merkezlirini qurush qatarliq mezmunlardiki bir qatar kélishimler imzalan'ghan idi.

Türkiyelik adwokat en'gin kartal ependi bu kélishimning türkiyediki Uyghur musapirlar üchün xewplik bir kélishim ikenlikini ilgiri sürdi. Uning qeyt qilishiche, bu yil 16‏‏-apréldiki référandum bu kélishimning yolini achqan.

En'gin kartal mundaq deydu: “Bu kélishim nahayiti xewplik bir kélishim. Bu kélishim shuning bilen barawer nurghun ishiklerni échip béridu. Buningdin burunmu xitay bilen türkiye otturisida jinayetchilerni öz-ara almashturush kélishimi imzalan'ghan. Biraq bu kélishim, türkiye büyük millet mejlisi teripidin ret qilin'ghan. Büyük millet mejlisi bu kélishimni ret qilghachqa, u qanuni küchke ige bolmighan. Türkiye büyük millet mejlisi bu kélishimni ret qilghachqa, xitay buninggha bir néme déyelmigen. Biraq hazir, bu kélishim 16‏-apréldiki asasiy qanun référandumidin kéyin imzalandi. Yéngi asasiy qanunda büyük millet mejlisining bu kélishimni testiqlishini saqlap turmaydu. Bu yerdiki xewp mana mushu yerde.

Türkiye bilen xitay otturisidiki bu kélishim, türkiye-yawropa ittipaqi munasiwiti we türkiye-amérika munasiwiti yirikliship, yéqinqi zamandiki eng osal ehwalgha chüshüp qalghan mezgilde imzalandi.
Türkiye-yawropa otturisidiki munasiwetke süriyelik musapirlar, kishilik hoquq, axbarat erkinliki, yawropaning kürt mesilisidiki pozitsiyesi, yawropa standartlirigha emel qilish qatarliq amillar tesir körsitip kelgen. Amérika-türkiye munasiwetliride fethullah gulen mesilisi, amérikining süriyediki kürt qoralliq guruhi - y p g ni qorallandurup, térrorluq guruh da'éshqa taqabil turushi qatarliq amillar rol oynidi.

Bezi mutexessislerning qarishiche, türkiyening xitay-türkiye munasiwitining tereqqiyati erdoghanning 16‏-may amérikida élip baridighan ziyaritining netijisige baghliqken.

Türkiye qoch uniwérsitétining siyasiy penler proféssori, amérika michigan uniwérsitétining tekliplik oqutquchisi timur xoja'oghlu mundaq deydu: “Köreyluq, bu, prézidént tramp bilen erdoghanning amérika sayahiti qandaq ötidu. Shuni körgende bu weziyet téximu melum bolidu. Eger erdoghan amérikigha kélip, amérika bilen munasiwiti yaxshilinishqa érishse, shuninggha ümid tughulidu. Yeni türkiye xitayning bek qattiq tesiride qalmaydu. Biraq, amérikida prézidént tramp erdoghanni bek soghuq kütüwalsa, aridiki ixtilaplar hel bolmisa, türkiye-amérika weziyiti tüzelmeydu. Netijide, türkiye rusiye bilen xitaygha mejburiy yéqinlishidu.”

Erdoghan 12‏-may xitaygha qarap yolgha chiqish aldida, özining 16-we 17-may künliridiki amérika ziyaritini “Türkiye-amérika munasiwetliridiki bir miladiye bolidu, dep qaraymen” dégen idi.

Proféssor timurxoja'oghluning körsitishiche, erdoghan hökümiti yéqinqi mezgillerde amérika we yawropa ittipaqidin yeklinip qalghan. U, netijide erdoghanning xitay bilen yéqinlishish üchün bu kélishimni imzalighanliqini bildürdi.

Timur xoja'oghlu: “Türkiye, bilisiz, élip barghan siyasiti tüpeyli amérika we yawropadin yeklinip qaldi. Bir rusiye bar idi, uning bilen bir az yéqin bolghan. Emma rusiye bilen hazir unchilik yaxshi emes munasiwiti. Hazir erdoghan xitay bilen munasiwitini yaxshilap, türkiye yeklenmidi, xitay bilen dost, dep, körsitishke heriket qiliwatidu. Shuning üchün bu kélishimlerni imzalidi. Xitaylar erdoghanning nahayiti ze'ip yéridin tutuwaldi. Bolmisa, uning bundaq bir kélishim imzalishi yaxshi ish emes. U yawropa, amérika we gherb elliride yeklinip qalghachqa, xitay bilen munasiwetni tereqqiy qildurup, sodini köpeytishni közde tutuwatidu. Chünki, türkiyening iqtisadi ehwali yamanliship qaldi.”

Türkiyelik adwokat en'gin kartal yene, türkiye-xitay jinayetchilerni almashturush kélishimige baha bérip, döletler otturisidiki kélishimning qanuni hökümi barliqini bildürdi. Uning qeyt qilishiche, xitay bu kélishimge asasen u “Térrorluq” bilen qarilighan bezi Uyghurlarni ötküzüp bérishni telep qilalaydu.

U mundaq deydu: “Hazir, xitay siyasitide türkiyediki sherqiy türkistanliq Uyghurlar gunahkar, dep körsitiliwatidu. Shunga, xitayning bergen istixbarat uchuri bilen bu Uyghurlarning beziliri da'ish ezasi, beziliri térrorluq teshkilat ezasi, dep qarilip, teqibge uchraydu. Shuning bilen, xitay türkiye-xitay jinayetchilerni almashturush kélishimige asasen bu kishilerni ötküzüp bérishni telep qilidu. Türkiye yéngi asasiy qanunining axirqi maddisidiki belgilimide bu xil kélishimler qanun hökümdur. Shunga, türkiye bu shexslerni heqiqeten ötküzüp bérishke tégishlik, dep qarisa ötküzüp béridu.”

Erdoghan bilen shi jinping 13-may bu kélishimge imza qoyulghan küni öz-ara söhbet ötküzgen. Shi jinping erdoghan'gha xitayning türkiye bilen térrorluqqa qarshi hemkarliqni kücheytish ümidini tekitlep, fethullha gülen mesiliside “Türkiyege tehdit peyda qilidighan herqandaq shexs we organ'gha ruxset qilmaymiz. Bu mesilide türkiye bilen hemkarlishimiz”dégen.

Erdoghanning shi jinpinggha jawaben néme dégenliki melum emes. Xitay we türk axbarat wasitiliride, erdoghanning sözi qeyt qilinmidi. Biraq erdoghan 14‏-may “Bir belwagh, bir yol” yighinida sözligen nutqida, bu yolning yipek yoli boyigha jaylashqan döletlerdiki “Térrorluq”ni tügitidighanliqini tekitligen.