Türkiye-xitay munasiwetliride sherqiy türkistan mesilisi dégen témida yighin ötküzüldi

Türkiye-xitay munasiwetliride sherqiy türkistan mesilisi dégen témidiki yighin'gha qatnashquchilar. 2015-Yili 1-féwral, istanbul.

2015-Yili 2-ayning 1-küni yekshenbe, merkizi istanbulning fatih rayonigha jaylashqan xoja ehmet yesewiy wexpining uyushturushi bilen türkiye-xitay munasiwetliride sherqiy türkistan mesilisi dégen témida yighin ötküzüldi.

Yighinda yawropa-asiya türk jem'iyetliri fédirasiyisining re'isi isma'il chin'giz, péshqedem yazghuchi proféssor sultan mexmut qeshqerli Uyghurlar we sherqiy türkistan mesilisi toghrisida söz qildi.

Xoja ehmet yesewiy wexpining yighin zalida échilghan bu yighinda isma'il chin'giz, sherqiy türkistanning tarixi, jughrapiyisi, istratégiyilik ehmiyiti, yer asti we yer üsti bayliqlirini statistikiliq melumatlar bilen anglatqandin kéyin, sherqiy türkistan xelqi duch kéliwatqan qiyinchiliq mesililer toghrisida toxtaldi.

Isma'il chin'giz türkiye-xitay munasiwetliride sherqiy türkistan mesilisi toghrisida toxtilip mundaq dédi: xitayning iqtisadiy we siyasiy jehette xelq'araliq bir chong küch bolushni xalaydighanliqini körüwatimiz, xitay amérikidin qalsa dunyadiki eng chong küch bolimen deydu, xitay mushu shekilde dawam qilidighan bolsa, aldimizdiki 5, 10 yil ichide iqtisadiy jehette amérikining aldigha ötüp kétidighanliqi ilgiri sürülmekte. Lékin herbiy jehette téxi éniq emes, emma xitay xelq'araliq küch bolush üchün gherbke yüzlinishi, gherb bilen maslishishi kérek bolidu, buning üchün sherqiy türkistanni herbiy baza qilip qollinishqa mejbur bolidu. Sherqiy türksitanning yene bir ehmiyiti bolsa, xitay, qazaqistan, özbékistan we türkmenistandin sétiwalghan tebi'iy gaz we néfitlar turuba liniyisi bilen sherqiy türkistan arqiliq xitaygha yötkiliwatidu. Yeni sherqiy türkistan chong bir énérgiye liniyisining üstige jaylashqan. Shuning üchün xitay xelq'araliq küch bolushni xalisa, qazaqistan we yaki iran bilen istratégiyilik ortaqliq ornitip türkiye bilen hemkarliq ornitishqa we yawropagha échilishqa mejbur bolidu.

Isma'il chin'giz sözide, xitayning ottura asiyadiki qazaqistan, türkmenistan we özbékistanning tebi'iy gaz we néfit bayliqlirining köp qismini sétiwélish we bu döletlerge ösümsiz qerz bérish arqiliq siyasiy we herbiy jehette shangxey hemkarliq teshkilati nam astida bu döletlerni tesiri astigha alghanliqini bildürdi. U sözide yene, xitayning xelq'araliq küch bolush üchün türkiye bilen istratégiyilik hemkarliq ornitishqa mejbur ikenlikini ipadilep mundaq dédi: xitay xelq'araliq chong küch bolushni xalisa, emdi yawropagha échilish üchün türkiye bilen istratégiyilik hemkarliq ornitishqa mejbur bolidu. Xitay mehsulatlirini tashqi döletlerde bazargha sélishta hem herbiy jehette türkiye arqiliq ottura sherq we afriqida tesirge ige bolush üchün türkiye bilen istratégiyilik hemkarliq kélishimi tüzüshke mejbur bolidu. Sherqiy türkistan türkiye üchünmu muhim ehmiyetke ige, shuning üchün bizning türkiyemu rayonluq we yaki xelq'araliq küch bolushni xalisa, sherqiy türkistan mesilisini özining tashqi siyasitidiki asasiy mesile dep qarap we bu mesilini özining üstige élish mejburiyitini ada qilip turup, xitay bilen bolghan munasiwetlirini tereqqiy qildurushi kérek.

Yighinda söz qilghan proféssor sultan mexmut qeshqerli, xitayning sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan bésim siyasetlirini, Uyghur xelqining diniy bésim, milliy medeniyet we til-yéziq we ma'arip sahelerde cheklimige uchrawatqanliqini, xitayning birdin-bir siyasitining sherqiy türkistan xelqini assimilyatsiye qilip yoq qilishtin ibaret ikenlikini ipadilidi.

Ikki sa'et dawam qilghan yighin axirida söz qilghuchilargha xoja ehmet yesewiy wexpi teripidin teshekkür bildürüp teqdirname teqdim qilindi. Axirida yighin ehli xatire resimge chüshti.

Biz bu yighin toghrisida pikir-qarashlirini élish üchün, yighinda söz qilghan proféssor sultan mexmut qeshqerli we türkistanliqlar ijtima'iy hemkarliq jem'iyitining re'isi ekber yassa ependiler bilen söhbet élip barduq.