Analizchilar: da'irilerning Uyghur ziyaliylarning tesirini cheklishige, ensiresh seweb boldi

Radiyomizgha kelgen inkaslardin melum bolushiche, Uyghur diyarida qattiq basturushni dawamlashturuwatqan xitay da'iriliri, muhajirette yashawatqan Uyghurlar we ularning Uyghur diyaridiki uruq-tughqanlirigha qaritilghan bésim we teqipni ilgiriki yillardin hessilep kücheytken. Weziyet analizchilirining jiddiy diqqitini qozghighan nuqtilarning biri, da'iriler ilgiri chet'ellerdiki xitaygha qarshi pa'aliyetchilerning Uyghur diyaridiki uruq-tughqanlirigha qaritilghan bésimlarni kücheytken bolsa, endi chet'ellerdiki tonulghan Uyghur ziyaliyliri, hetta chet'el puqraliqigha ötken Uyghurlargha qeder kéngeytiwatqanliqi melum bolmaqta.

Xitay da'irilirining Uyghur diyarida muqimliqni qoghdash namida barghanche kücheytiwatqan qattiq bixeterlik tedbirliri we teqip qilishlar xelq'ara taratqular we weziyet anallizchilirining jiddiy diqqitini qozghap kelgen mesililerning biri idi.

Emma, da'irilerning yéqinqi yillardin buyan yene her xil sewebler bilen chet'ellerde olturaqliship qalghan we özi turuwatqan döletlerning dölet tewelikige ötüp, shu döletning pasportini élip bolghan Uyghurlarning wetendiki uruq-tughqanlirigha qaritilghan nararet we teqip qilishni kücheytish arqiliq muhajirette yashawatqan Uyghurlargha qarita oxshimighan halettiki zerbe bérish usullirini qollinishi weziyet analizchilirining diqqitini qozghidi.

Xitay hökümitining Uyghur siyasitini üzlüksiz tenqidlep kéliwatqan siyasiy pa'aliyetchilerdin amérika Uyghur birlikining re'isi siyasiy analizchi élshat hesen ependining bildürüshiche, Uyghur diyaridiki yerlik hökümet da'irilirining uning wetende qalghan ata-anisi we bir tughqan qérindashlirigha qaratqan nazariti we türlük bésimliri, hetta uning bilen téléfon alaqisini dawamlashturup kéliwatqan singlisining da'iriler teripidin tutqun qilinish weqesi yüz bergendin kéyin, uning ata-anisi, uruq-tughqanliri élshat ependining ulargha téléfon qilmasliqini telep qilghan.

Élshat ependining qarishiche, nöwette xitay da'iriliri muhajirettiki Uyghurlargha qaritilghan cheklime-teqip we bésimlarni yéqinqi birqanche yildin buyan yenimu kücheytken. Bolupmu da'irilerning bu xil cheklime-belgilimilerni xitay we Uyghur weziyiti tetqiqati bilen shughullinidighan chet'ellik mutexessisler, muxbirlarning wiza iltimasini ret qilghan'gha qeder kéngeytishi, barghanche keskinlishiwatqan Uyghur weziyitining xitay hökümitini endishige salghanliqining we xitay hökümitining Uyghur siyasitining meghlubiyitining ipadisi.

Melum bolushiche, fransiyilik muxbir ursula xanimning bultur xitayda dawamliq muxbirliq qilishi cheklinip, uning wiza iltimasining ret qilinishigha, ursula xanimning aldinqi yili 9-ay mezgilide Uyghur diyarining bay nahiyiside yüz bergen Uyghurlarning xitay igidarchiliqidiki kömürkan'gha we xitay saqchilirigha qarshi élip barghan hujum weqesi heqqidiki xewiride, mezkur weqeni térrorluq hujumi déyishni ret qilghanliqi seweb bolghan. Ötken ayda nyuyork shehiride wapat bolghan tibet tetqiqatchisi we ilham toxtigha erkinlik telep qilish herikitining yétekchisi amérika indi'ana uniwérsitétining tibetshunash proféssori élli'ot spirling ependi hayat chéghidiki tetqiqatlirida köp qétim tibet rayonigha tekshürüshke barghan. Emma élli'ot spirling ependi 2014-yili 15-yanwar yüz bergen, Uyghur ziyaliysi ilham toxtining tutqun qilinish weqeside xitay hökümitini eyibligini üchün, uning tibetler rayonigha qayta bérip tekshürüsh tetqiqat élip bérish iltimasi xitay da'iriliri teripidin ret qilin'ghan idi.

Bu xil ehwallarning sewebi heqqide toxtalghan Uyghur ziyaliyliridin amérika alem qatnishi idarisining aliy injinéri doktor erkin sidiq ependi yéqinqi birqanche yildin buyan öz a'ilisi we wetendiki uruq-tughqanliriningmu her xil bésimlargha uchrawatqanliqini neqil élip, da'irilerning Uyghur diyarida basturushni kücheytip, chet'ellerde muhajirette yashawatqan Uyghurlar, hetta Uyghurlargha hésdashliq qilghuchi chet'ellik mutexessisler, muxbirlarnimu öch élish nishanigha aylandurushigha, xitay hökö'ümitining Uyghur weziyitidin ensirishi seweb boluwatqanliqini bildürdi.

Doktor erkin sidiq ependining qarishiche, xelq'arada xitay iqtisadiy we siyasiy jehettin dawalghush halitide turuwatqanliqi munazire témisi boluwatqan weziyette, da'irilerning Uyghur diyarini pütkül xitay weziyitining muqimliqigha tesir körsitidighan sezgür rayonlarning biri dep ensirishi we bu zémindiki Uyghurlarning chet'ellerdiki uruq-tughqanliri bilen bolghan normal alaqisinimu ularning idé'ologiye jehettin xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqan milliy siyasitige qarshi naraziliq keypiyatining küchiyishige seweb bolidu dep qarishidek köp xil amillar, xitay hökümitining Uyghurlargha qarita ichki we sirtqi siyasitide qattiq qol bolushi we bu xil siyasetni dawamliq kücheytishige seweb bolghan.