Xitayning muqimliq mesiliside chéchiniyedin örnek éliwatqanliqi Uyghurlarning diqqitini qozghidi

Xitay qoralliq küchlirining kocha charlawatqan körünüshi. 2014-Yili 30-iyul, qeshqer.

Pichan nahiyisi lükchün bazirida yüz bergen toqunushtin bir körünüsh. 2013-Yili 26-iyun.

Yéqindin buyan xelq'ara taratqularda xitay j x ministiri méng jyenju bashchiliqidiki ömekning chéchiniye ziyariti we chéchiniyening rusiyege sadiq hökümet prézidénti qadirofning xitay bilen chéchiniyening muqimliq mesilisi we térrorluqqa qarshi turushta tejribe almashturghanliqini bildürgenliki heqqidiki xewer we analizlar köpeydi. Bu xil xewer analizlirida, xitayning öz béshini aghritiwatqan Uyghurlar mesiliside rusiyening chéchiniye siyasitidin örnek éliwatqanliqi heqqidiki mulahiziler asasiy salmaqni igilidi. Undaqta, xitay bilen chéchiniyening muqimliq we térrorluqqa qarshi hemkarliqi heqqidiki xewerlerge qarita, Uyghur pa'aliyetchiliri we siyasiy weziyet analizchilirining qarishi qandaq?

Xelq'ara taratqulardin amérika awazi radiyosida 13-dékabir seyshenbe küni élan qilin'ghan “Xitay chéchiniyening tejribisi arqiliq shinjangni bashqurmaqchi” mawzuluq xewerde bayan qilinishiche, chéchiniyening rusiye prézidénti putin'gha sadiq prézidénti qadirof “Chéchiniye bixeterlik xadimliri radikal qarshiliq heriketlirini basturush we xelq'ara térrorluqqa zerbe bérish tejribiliri xulasilen'gen matériyallarni xitaydiki kesipdashlargha tapshurup berdi” dégen we xitay hökümitining Uyghurlarning barghanche küchiyiwatqan qarshiliq heriketlirini basturushta “Chéchen hökümitidin örnek éliwatqanliqi” ni ilgiri sürgen.

Mezkur xewer analizida chéchen prézidénti ramizan qadirofning yéqinda taratqulargha qilghan sözidin neqil élinip, chéchiniyening Uyghur aptonom rayoni bilen tüzgen kélishimige asasen, chéchiniye bixeterlik xadimliridin teshkillen'gen bir ömekning yéqinda ürümchide ziyarette bolghanliqi, mezkur ziyaret jeryanida chéchiniye we xitay terep bixeterlik xadimlirining jem'iyet muqimliqini saqlash, xelq'ara térror heriketlirige ortaq zerbe bérish qatarliq mesililerde öz-ara tejribe almashturghanliqi tilgha élin'ghan.

Xitayning hökümet taratqulirimu xitay hökümiti bilen rusiyening chéchiniye jumhuriyiti otturisidiki hemkarliq heqqide xewerler bérilgen bolup, xelq géziti we shinxu'a agéntliqining bu yil 5-aydiki xewerliridimu j x ministiri méng jyenjuning bu yil 5-ay mezgilide xitayning yuqiri derijilik dölet bixeterlik xadimliri we jama'et xewpsizlik emeldarliridin teshkillen'gen mexsus ömekni bashlap, chéchiniyeda ziyarette bolghanliqi we shu qétimliq ziyarette ikki terepning xelq'ara térrorluqqa we radikal islam küchlirige zerbe bérish heqqidiki mesililerni muzakire qilghanliqi xewer qilin'ghan idi.

Xitay hökümitining Uyghurlar mesiliside chéchiniyedin örnek éliwatqanliqi heqqidiki xewer we analizlar chet'ellerde pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur pa'aliyetchiliri we siyasiy weziyet analizchilirining diqqitini qozghidi.

Radiyomizgha bu heqtiki qarashlirini bayan qilghan Uyghur pa'aliyetchiliridin, rusiye we ottura asiyada tonulghan Uyghur mesililiri mutexessisi, siyasiy pa'aliyetchi qehriman ghujamberdi ependining qarishiche, rusiye hökümranliqini qobul qilghan ramizan qadirof hökümiti gerche chéchiniyediki musteqilliq terepdarlirining qarshi turushigha uchrawatqan bolsimu, emma rusiye dölet tewelikidiki chéchiniyening yenila aliy aptonomiye hoquqigha ige bolghini üchün, chéchiniye weziyiti bilen 60 yildin buyan xitay hökümranliqi astida turuwatqan Uyghurlarning héchqachan, xitay hökümiti wede qilghan aptonomiyige érishmigenlikini we nöwettiki shi jinping hökümitining Uyghurlargha heqiqiy aptonomiyilik hoquq bermeydighanliqini tilgha élip, xitay hökümitining meqsiti rusiyening chéchenlerge bergen aptonomiyilik hoquqlirini Uyghurlargha bérish emes, belki rusiyege sadiq we mayil bolghan ramizan qadirof hökümitining chéchiniyediki bu hökümetke qarshi öktichi küchlerni basturush tejribiliridin örnek élishni we Uyghurlargha qaritilghan basturushni yenimu kücheytishni meqset qilghan.

Melum bolushiche, 90-yillarning béshida sabiq sowét ittipaqi parchilinip, ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetler musteqilliqini jakarlighan mezgillerde, chéchiniyediki musteqilliq terepdarlirimu musteqilliqini telep qilip rusiye hökümitige qarshi qoralliq heriketlerni qilghan. Emma rusiye muhim énérgiye menbesi bolghan chéchiniyening musteqil bolushini barliq imkaniyetler bilen tosqan. Birqanche yilliq qoralliq toqunushlardin kéyin, chéchiniyeda rusiyege mayil aptonomiyilik hökümet qurulghanliqi jakarlan'ghan. Emma, chéchiniyediki rusiyege qarshi terepdarlar mezkur hökümetni qorchaq hökümet dep étirap qilmaydighanliqini jakarlap, qarshiliq heriketlirini dawamlashturuwatqanliqi melum.

Halbuki, 2009-yildin buyan Uyghur diyaridimu xitay hökümitining barghanche kücheytiwatqan diniy we milliy basturush siyasitige qarita naraziliq we qarshiliq heriketliri kücheygenliki heqqidiki xewerler köpiyiwatqan bolup, xitay da'irilirining 2013-we 2014-yillar rayonda yüz bergen bir qatar qarshiliq heriketliridin kéyin, Uyghur diyarida muqimliqni qoghdashni aldinqi wezipe dep élan qilghanliqi heqqidiki hökümet xewerlirimu köpeydi. Mesilen, 13-dékabir xitayning shinxu'a agéntliqining bir xewiride, xitay merkiziy herbiy komitétining ezasi, dölet ishliri komissari chang wenchüen ötken hepte Uyghur diyarida mexsus ziyarette bolghanda rayonning muqimliqi we chégra mudapi'esini qattiq kücheytish heqqide söz qilip, “Shinjangning xewpsizlik, muqimliq weziyiti murekkep, biz rayonning jiddiy weziyetke duch kéliwatqanliqini chongqur tonup yétishimiz, alahide tedbirlerni qollinip, türlük chégra mudapi'e qurulushi we xizmitini téximu ching tutup, partiye merkiziy komitéti, re'is shi jinpingni xatirjem qilishimiz kérek” dégen. Xewerde yene uning muqimliqning “Shinjang xizmitining bash nishani ikenliki” ni bildürüp, muqimliqqa kapaletlik qilish üchün chégra mudapi'e qurulushi, chégrani bashqurush we kontrol qilishni kücheytishni telep qilghanliqi qatarliqlar tilgha élin'ghan.

Gérmaniyediki Uyghur pa'aliyetchiliridin uzundin buyan xitay hökümitining Uyghur siyasiti heqqide élan qilin'ghan mulahize maqaliliri bilen tonulghan weziyet analizchisi, dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi perhat yurungqash ependimu nöwettiki Uyghur weziyiti we chéchiniyening 90-yillardiki weziyiti heqqide öz qarishini otturigha qoydi.

Perhat ependi bayanida, xitay hökümitining nöwette chéchiniyening muqimliq tedbirlirini öginishke mejbur bolushidek ilajsiz weziyette qalghanliqini tekitlep, xitay hökümitining bu qeder ensirishidiki sewebning xitay ichi, sirtidiki weziyet analizchiliri 2009-yildiki ürümchi iyul weqesidin kéyin otturigha qoyghan “Eger Uyghurlargha qaritilghan basturush dawamlashsa, Uyghur aptonom rayoni xitay üchün rusiyening urush toxtimaydighan chéchiniye rayonigha aylinishi mumkin” dégen perezlirining ré'alliqqa aylinishidin ensirewatqanliqi seweb boluwatqanliqini bildürdi.