DNA Әвришкилириниң “сиясий мәқсәтләр” үчүн ишлитилиш еһтималлиқи диққәт қозғиған

Хитай һөкүмитиниң уйғур елида DNA әвришкиси йиғиш һәрикити хәлқарада күчлүк гуман қозғиған иди. Болупму хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай һөкүмитиниң уйғурларниң DNA әвришкилирини уйғурларниң рухситисиз вә һечқандақ қануний қоғдиниш һоқуқлири йоқ шараитта йиғишини тәнқид қилғандин кейин бу әһвал йәниму көп хәлқара ахбаратларниң диққитини қозғиди. Йеқинда хәлқаралиқ пән-тәтқиқат журнили болған “тәбиәт” журнили бу һәқтә тәкшүрүш елип берип бир парчә мақалә елан қилған болуп, мақалидә уйғур елидики DNA әвришкилириниң сиясий мәқсәтләр үчүн амбарлаштурулуватқан болуши мумкинлики баян қилинған.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати мушу айниң 15-күни елан қилған доклатида ениқ қилип, хитай сақчи даирилири тәрипидин йиғилған 40 милйондин артуқ DNA әвришкисиниң асаслиқ уйғурлардин шундақла йәнә өктичиләр вә көчмә нопуслардин елинғанлиқини ипадә қилғандин кейин, һәрикәтниң мәқситигә қарита түрлүк пәрәзләр оттуриға чиқишқа башлиди. Йеқинда, хәлқаралиқ пән-техника журнили болған “тәбиәт” журнилида бир парчә тәкшүрүш мақалиси елан қилинған болуп, мақалә аптори давид кйраноскиниң билдүрүшичә, уйғур ели даирилири һазир йиғилған DNA әвришкисигә аит учурларни бир тәрәп қилиш яки анализ қилиш иқтидарини ашуруватқан болуп, бу әһвал хитай һөкүмити бу учурларни сиясий мәқсәтлири үчүн ишлитиши мумкин, дәйдиған әндишини күчәйткән.

Тәбиәт журнилиниң ениқлишичә, уйғур ели даирилири һәр күни аз дегәндә 2000 данә DNA әвришкисини учурлаштурушқа йетидиған үскүниләрни сетивалған болуп, үрүмчи сақчи даирилири юқиридики үскүниләрниң 8 данисини американиң масачутес штатиға җайлашқан бир пән-техника мәһсулатлири ширкити тәрипидин сетивалған. Бу ширкәтниң журнал мухбириға чүшәндүрүп беришичә, бу үскүнә арқилиқ йиғилған DNA әвришкилири билән җинайәт мәйданидин елинған DNA әвришкилирини вә һәтта уларниң уруқ-туғқанлириниң DNA әвришкилирини өз-ара селиштурғили болидикән. Үрүмчи сақчи даирилири буниңдин башқа йәнә, DNA әвришкиси елинған кишиниң әҗдадлирини, көз рәңгини вә шуниңдәк башқа җисманий алаһидиликлириниму тепип чиқалайдиған үскүниләрниму сетивалған. Тәбиәт журнили мухбири уйғур елидики сақчи органлириға телефон қилип бу үскүниләрни немә үчүн сетивалғинини, уларни немә үчүн ишлитидиғинини сориғинида, улар буниңға һечқандақ җаваб бәрмәйла телефонни қоювәткән. Исмини ашкарилашни халимиған, хитайдики җинайи делолар үчүн ишлитилидиған DNA амбарлиридин хәвәрдар бири, “бу арқилиқ бир учур амбири шәкилләндүргили болиду. Мәнчә улар бир тәҗрибихана ‛лабораторийә‚ қуруп чиқмақчи” дәп җаваб бәргән.

Ундақта, бу хил DNA учур амбарлири адәттә немә үчүн ишлитилиду? америка коломбийә университетиниң теббий пәнләр мутәхәссиси, доктор мәмтимин әпәнди бу һәқтә чүшәнчә берип, америкидәк ғәрб әллиридә бундақ учур амбарлириниң асаслиқ җинайәтчиләрни тепип чиқишни асанлаштуруш мәқситидә қоллинидиғанлиқини ейтти.

Хитай һөкүмитиму гәрчә өзиниң бу һәрикитиниң мәқситини җинайи делоларни бир тәрәп қилиш үчүн ишлитидиғанлиқини илгири сүрүватқан болсиму, әмма хәлқарадики бир қисим көзәткүчиләр буниңға гуман билән қаримақта. японийәдики токйо университетиниң ген тәтқиқатлири тәтқиқатчиси суми сугано тәбиәт журнилиға қилған сөзидә, уйғур ели даирилириниң қолида бар болған DNA әвришкилири вә бу сетивелинған үскүниләрниң сани вә иқтидарини нәзәрдә тутқанда, униң аддийғинә сотта ишлитидиған DNA әвришкиси селиштуруш ишидинму көп ишларни қилиш имканиға игә икәнликини ейтқан.

Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тәтқиқатчиси һенрий шаҗески әпәндиму хитай һөкүмитиниң DNA учурлирини йиғиш һәрикитигә башқа дөләтләрниңкидин пәрқлиқ муамилә қилиниши керәкликини әскәртти. У буниң сәвәбини чүшәндүрүп мундақ деди: “DNA учурлирини йиғиш һәрикити башқа нурғун дөләтләрдә қаттиқ тәкшүрүш вә қанун асасида елип берилиду. Җүмлидин, сақчиниң һәрикитини, һөкүмәтниң һәрикәтлирини мустәқил һалда көзитип туридиған органлар болиду. Әмма хитайда буларниң һечбири йоқ. Ким хитай һөкүмитини тәкшүрәләйду. Ким хитай һөкүмитиниң DNA учурлирини мәсулийәт билән ишләткән яки ишләтмәйватқанлиқини көзитип туралайду. Шуңа һөкүмәтниң уйғурларни асас қилип туруп бундақ бир һәрикәт елип бериши кишини толиму әндишиләндүриду.”

Тәбиәт журнилиниң ейтишичә, миннесота штатидики тәтқиқатчи меган аллийсму хитайдики DNA әвришкиси йиғиш һәрикитиниң алаһидә диққәт қозғашқа тегишликликини әскәртип: “хитайда бу әвришкиләрни йиғиш, сақлаш, учурлаштуруш вә уларни қандақ әһвал астида сот вә башқа орунларда ишлитишкә рухсәт қилиш қатарлиқ мәсилиләргә қарита һечқандақ бир қанун-өлчәм йоқ” дегән.

Уйғур елидики сақчи органлириниң DNA әвришкиси йиғиш һәм шундақла бу учурларни бир тәрәп қилидиған үскүниләрни сетивелишидин башқа йәнә, уйғур елида һазир кәң көләмдә елип бериливатқан “омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүш һәрикити”му гуман қозғаватқан әһвалларниң бири болуп, “тәбиәт” журнили өз хәвиридә, һазирғичә уйғур елидә 17 милйондин артуқ кишиниң саламәтлик тәкшүрүшкә қатнашқанлиқини вә бу уларниң көпинчисиниң буниңға мәҗбурий йосунда қатнашқанлиқи һәққидә хәвәрләр барлиқини баян қилип, һәрқайси дөләтләрниң DNA учурлирини мәсулийәт билән ишлитишини илгири сүрүш үчүн ортақ қарар елиши керәкликини билдүргән. Һенрий шаҗески әпәнди хитай һөкүмитиниң бу учурларни ишлитиш мәсилисидә очуқ-ашкара болуши керәкликини әскәртти: “мәнчә, хитай һөкүмити мустәқил органларниң, шәхсләрниң бу учурларниң қандақ йәргә ишлитиватқанлиқини көзитип турушиға иҗазәт бериши керәк. Худди америкада болғандәк, бундақ паалийәтләр очуқ-ашкарилиқ астида елип берилиши керәк. Хитай һөкүмити DNA учурлирини бихәтәрлик тәдбирлири үчүн ишлитидиғанлиқини илгири сүриду. Әмма уни көзитишкә рухсәт қилмайду. Бундақ әһвал уйғур елидики террорлуққа қарши туруш һәрикәтлиридиму охшаш йүз бәргән. Шуңа очуқ-ашкарилиқ интайин муһим. Мәнчә кишилик һоқуқ органлири чоқум хитайға бесим ишлитип, хусусий учурниң бихәтәрликини тәкитлиши керәк.”

Дуня уйғур қурултийи баш катипи долқун әйса әпәнди бүгүн радийомизға қилған сөзидә, хитай һөкүмитиниң DNA учурлирини йиғиш һәрикитиниң сиясий мәқсити үстидә кесип бир нәрсә дейишкә балдур болсиму, әмма хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүп келиватқан түрлүк ассимилятсийә түсини алған сиясәтлирини нәзәргә алғанда, бу һәрикәтниң җиддий диққәт қозғиши керәкликини, хәлқара җәмийәтләрниң буни йеқиндин көзитиши керәкликини әскәртти.