DNA Ewrishkilirining “Siyasiy meqsetler” üchün ishlitilish éhtimalliqi diqqet qozghighan

Xitay hökümitining Uyghur élida DNA ewrishkisi yighish herikiti xelq'arada küchlük guman qozghighan idi. Bolupmu xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay hökümitining Uyghurlarning DNA ewrishkilirini Uyghurlarning ruxsitisiz we héchqandaq qanuniy qoghdinish hoquqliri yoq shara'itta yighishini tenqid qilghandin kéyin bu ehwal yenimu köp xelq'ara axbaratlarning diqqitini qozghidi. Yéqinda xelq'araliq pen-tetqiqat zhurnili bolghan “Tebi'et” zhurnili bu heqte tekshürüsh élip bérip bir parche maqale élan qilghan bolup, maqalide Uyghur élidiki DNA ewrishkilirining siyasiy meqsetler üchün ambarlashturuluwatqan bolushi mumkinliki bayan qilin'ghan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati mushu ayning 15-küni élan qilghan doklatida éniq qilip, xitay saqchi da'iriliri teripidin yighilghan 40 milyondin artuq DNA ewrishkisining asasliq Uyghurlardin shundaqla yene öktichiler we köchme nopuslardin élin'ghanliqini ipade qilghandin kéyin, heriketning meqsitige qarita türlük perezler otturigha chiqishqa bashlidi. Yéqinda, xelq'araliq pen-téxnika zhurnili bolghan “Tebi'et” zhurnilida bir parche tekshürüsh maqalisi élan qilin'ghan bolup, maqale aptori dawid kyranoskining bildürüshiche, Uyghur éli da'iriliri hazir yighilghan DNA ewrishkisige a'it uchurlarni bir terep qilish yaki analiz qilish iqtidarini ashuruwatqan bolup, bu ehwal xitay hökümiti bu uchurlarni siyasiy meqsetliri üchün ishlitishi mumkin, deydighan endishini kücheytken.

Tebi'et zhurnilining éniqlishiche, Uyghur éli da'iriliri her küni az dégende 2000 dane DNA ewrishkisini uchurlashturushqa yétidighan üskünilerni sétiwalghan bolup, ürümchi saqchi da'iriliri yuqiridiki üskünilerning 8 danisini amérikaning masachutés shtatigha jaylashqan bir pen-téxnika mehsulatliri shirkiti teripidin sétiwalghan. Bu shirketning zhurnal muxbirigha chüshendürüp bérishiche, bu üsküne arqiliq yighilghan DNA ewrishkiliri bilen jinayet meydanidin élin'ghan DNA ewrishkilirini we hetta ularning uruq-tughqanlirining DNA ewrishkilirini öz-ara sélishturghili bolidiken. Ürümchi saqchi da'iriliri buningdin bashqa yene, DNA ewrishkisi élin'ghan kishining ejdadlirini, köz renggini we shuningdek bashqa jismaniy alahidiliklirinimu tépip chiqalaydighan üskünilernimu sétiwalghan. Tebi'et zhurnili muxbiri Uyghur élidiki saqchi organlirigha téléfon qilip bu üskünilerni néme üchün sétiwalghinini, ularni néme üchün ishlitidighinini sorighinida, ular buninggha héchqandaq jawab bermeyla téléfonni qoyuwetken. Ismini ashkarilashni xalimighan, xitaydiki jinayi délolar üchün ishlitilidighan DNA ambarliridin xewerdar biri, “Bu arqiliq bir uchur ambiri shekillendürgili bolidu. Menche ular bir tejribixana ‛laboratoriye‚ qurup chiqmaqchi” dep jawab bergen.

Undaqta, bu xil DNA uchur ambarliri adette néme üchün ishlitilidu? amérika kolombiye uniwérsitétining tébbiy penler mutexessisi, doktor memtimin ependi bu heqte chüshenche bérip, amérikidek gherb elliride bundaq uchur ambarlirining asasliq jinayetchilerni tépip chiqishni asanlashturush meqsitide qollinidighanliqini éytti.

Xitay hökümitimu gerche özining bu herikitining meqsitini jinayi délolarni bir terep qilish üchün ishlitidighanliqini ilgiri sürüwatqan bolsimu, emma xelq'aradiki bir qisim közetküchiler buninggha guman bilen qarimaqta. Yaponiyediki tokyo uniwérsitétining gén tetqiqatliri tetqiqatchisi sumi sugano tebi'et zhurniligha qilghan sözide, Uyghur éli da'irilirining qolida bar bolghan DNA ewrishkiliri we bu sétiwélin'ghan üskünilerning sani we iqtidarini nezerde tutqanda, uning addiyghine sotta ishlitidighan DNA ewrishkisi sélishturush ishidinmu köp ishlarni qilish imkanigha ige ikenlikini éytqan.

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski ependimu xitay hökümitining DNA uchurlirini yighish herikitige bashqa döletlerningkidin perqliq mu'amile qilinishi kéreklikini eskertti. U buning sewebini chüshendürüp mundaq dédi: “DNA Uchurlirini yighish herikiti bashqa nurghun döletlerde qattiq tekshürüsh we qanun asasida élip bérilidu. Jümlidin, saqchining herikitini, hökümetning heriketlirini musteqil halda közitip turidighan organlar bolidu. Emma xitayda bularning héchbiri yoq. Kim xitay hökümitini tekshüreleydu. Kim xitay hökümitining DNA uchurlirini mes'uliyet bilen ishletken yaki ishletmeywatqanliqini közitip turalaydu. Shunga hökümetning Uyghurlarni asas qilip turup bundaq bir heriket élip bérishi kishini tolimu endishilendüridu.”

Tebi'et zhurnilining éytishiche, minnésota shtatidiki tetqiqatchi mégan alliysmu xitaydiki DNA ewrishkisi yighish herikitining alahide diqqet qozghashqa tégishliklikini eskertip: “Xitayda bu ewrishkilerni yighish, saqlash, uchurlashturush we ularni qandaq ehwal astida sot we bashqa orunlarda ishlitishke ruxset qilish qatarliq mesililerge qarita héchqandaq bir qanun-ölchem yoq” dégen.

Uyghur élidiki saqchi organlirining DNA ewrishkisi yighish hem shundaqla bu uchurlarni bir terep qilidighan üskünilerni sétiwélishidin bashqa yene, Uyghur élida hazir keng kölemde élip bériliwatqan “Omumiy xelq salametlik tekshürüsh herikiti”mu guman qozghawatqan ehwallarning biri bolup, “Tebi'et” zhurnili öz xewiride, hazirghiche Uyghur élide 17 milyondin artuq kishining salametlik tekshürüshke qatnashqanliqini we bu ularning köpinchisining buninggha mejburiy yosunda qatnashqanliqi heqqide xewerler barliqini bayan qilip, herqaysi döletlerning DNA uchurlirini mes'uliyet bilen ishlitishini ilgiri sürüsh üchün ortaq qarar élishi kéreklikini bildürgen. Hénriy shajéski ependi xitay hökümitining bu uchurlarni ishlitish mesiliside ochuq-ashkara bolushi kéreklikini eskertti: “Menche, xitay hökümiti musteqil organlarning, shexslerning bu uchurlarning qandaq yerge ishlitiwatqanliqini közitip turushigha ijazet bérishi kérek. Xuddi amérikada bolghandek, bundaq pa'aliyetler ochuq-ashkariliq astida élip bérilishi kérek. Xitay hökümiti DNA uchurlirini bixeterlik tedbirliri üchün ishlitidighanliqini ilgiri süridu. Emma uni közitishke ruxset qilmaydu. Bundaq ehwal Uyghur élidiki térrorluqqa qarshi turush heriketliridimu oxshash yüz bergen. Shunga ochuq-ashkariliq intayin muhim. Menche kishilik hoquq organliri choqum xitaygha bésim ishlitip, xususiy uchurning bixeterlikini tekitlishi kérek.”

Dunya Uyghur qurultiyi bash katipi dolqun eysa ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, xitay hökümitining DNA uchurlirini yighish herikitining siyasiy meqsiti üstide késip bir nerse déyishke baldur bolsimu, emma xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan türlük assimilyatsiye tüsini alghan siyasetlirini nezerge alghanda, bu heriketning jiddiy diqqet qozghishi kéreklikini, xelq'ara jem'iyetlerning buni yéqindin közitishi kéreklikini eskertti.