Uyghurlarning kelgüsini kim belgileydu?

Nyuyork shehiride üch kün dawam qilghan xelq'araliq yighinda yéqin kelgüside xitayda démokratik inqilab ishqa ashqanda otturigha chiqish mumkinchiliki bolghan mesililer muhakime qilindi.

Shu qatarda xitay ishghalida turuwatqan Uyghur we tibetlerning mesilisimu melum derijide muzakire qilindi. Yighin ishtirakchilirining bir qismi muxbirimizning Uyghurlarning shu waqittiki orni qeyerde bolidighanliqi heqqide sorighan so'allirigha jawab berdi.

Kommunistik partiye hökümranliqidiki xitay dölitining démokratiyige ötüshi heqqidiki chuqanlar 1989-yili béyjingdin bashlan'ghan oqughuchilar herikiti mezgilide ashkara telep qilin'ghandin buyan, chet'ellerge chiqip ketken xitay ziyaliylirining mutleq köp qismida bu xil istekning dawam qiliwatqanliqi melum. Bu istek heqqide deslep bolup tepsiliy qelem tewretken ziyaliylarning biri xitay öktichisi wang lishyungdur. U 2007-yili teywende neshr qildurghan “Méning gherbiy diyarim, séning sherqiy türkistaning” namliq zor hejimlik esiride xitay dölitining démokratiyege ötüshi hemde shu waqitta Uyghurlarning öz mewjutluqini qaysi shekilde namayan qilishi mesilisi heqqide keng-kushade muhakime yürgüzgen idi. Uning shu waqittiki Uyghurlar heqqide yürgüzgen mulahiziliri bezi xitay ziyaliylirining tenqidige uchrighan bolsimu, bu hal xitay ziyaliyliri ichide xitayning démokratiyege ötüshige egiship otturigha chiqishi mumkin bolghan milletler munasiwitining bir muhim téma boluwatqanliqidin bésharet bergen idi.

Mushu seyshenbe küni nyuyork shehiride axirlashqan “Xitayda hakimmutleqliqning axirlishishi we démokratiye upuqi” xelq'araliq yighinida mana mushu mesilini chöridigen halda, xitay démokratchilirining bir qisim wekillirini ziyaret qilduq. Bu heqte dalay lamaning amérikidiki wekili, “Tibet ishxanisi” ning mes'uli kon'ga tashi yighinda alahide qilip tibetlerning hazirqi ehwalda “Ottura yol” istratégiyisini eng toghra tallash dep qaraydighanliqini, xitay démokratiyege ötkendin kéyinmu mezkur layihedin waz kechmeydighanliqini tekitlidi. Yighin ariliqida biz uningdin “Ottura yol” istratégiyisi yolgha qoyulghan ottuz-qiriq yildin buyanqi ré'alliq bu layihening héchqanche roshen bir özgirish élip kelmigenlikini körsitiwatsimu, néme üchün dalay lama bashchiliqidiki tibet sergerdan hökümitining bu layiheni özgertmigenlikini soriduq. U bu heqte mundaq jawab berdi: “Bu yerde bir nuqtini aydinglashturuwélish nahayiti muhim. ‛ottura yol layihesi‚ ni eyni waqitta dalay lama otturigha qoyghan. Emma hazir bu layihe pütkül tibet rayonining ortaq siyasiy mewqesi süpitide dunyagha melum. Shunga dalay lama uni özgertimen depla özgertelmeydu. Derweqe ottura yol layihisi yolgha qoyulghandin buyan hazirgha qeder tüplük özgirishke mensup héchqandaq bir hadisini wujudqa chiqiralmidi. Emma uningda köpligen menpe'etlik nuqtilar bar. Shunga bayatin men yighinda tilgha élip ötkendek, meyli xelq'arada bolsun, yaki tibet rayonining özide bolsun we yaki tibet xelqining özide bolsun bu layihe izchil qollashqa ériship kéliwatidu. Bizning hökümitimizning teshkili qurulmisida dölet mejlisi siyasetlerni tüzüp chiqidu, hökümitimiz buni ijra qilidu. Shunga dölet mejlisimiz tüzüp chiqqan bu siyasetni bir adem xalighanche özgertelmeydu. Yene bir jehettin, tibetning hazirqi ehwalini tarixtiki eng müshkül bir basquchta déyish mumkin. Mushundaq bir tarixiy shara'itta ‛ottura yol‚ istratégiyisidinmu yaxshiraq bir yol mewjut emes. Chünki bizge hazir eng muhimi tibetlerning mewjutluqini saqlap qélish hemde idé'ologiye jehettiki birlikni yoqatmasliq eng muhim. Shunga biz bu layihide éghishmastin méngiwatimiz. Nawada kelgüside biz bu usulni kargha kelmidi, dep qarisaq u chaghda yéngidin bir layiheni tüzüp chiqalaymiz, dep oylaymen.”

Bu qétimqi yighin'gha alahide teklip qilin'ghan yene bir xitay wekil chén pokung özining tiren we salmaq siyasiy analizliri, shundaqla köp qétimliq téléwiziye söhbetliri arqiliq amérikidiki xitay démokratliri ichide belgilik tesirge ige. U xitaydiki siyasiy tüzülmining aghdurulushi muqerrer bolsimu, hakimmutleqliqning axirlishishi hemmila mesilining hel bolup kétidighanliqidin dérek bermeydighanliqini, buning üchün munasiwetlik mesililerni qandaq hel qilishning yene bir basquchluq xizmet ikenlikini tekitlidi.

U bu heqte mundaq dédi: “Derweqe démokratiye kelgüsidiki mesililerni hel qilishning asasi, elwette. Mushu asasta biz ishlarni öz-ara kéngiship bir yaqliq qilsaq tamamen bolidu. Buningda yalghuz xitaylar özlirila emes, yene xitaylar bilen Uyghurlar kéngishish arqiliq shinjang mesilisini, xitaylar bilen tibetler derqemde olturup meslihetlishish arqiliq tibet mesilisini qandaq hel qilishni muzakirileshsek bolidu. Xuddi shu shekilde yene ichkiridiki xitaylar bilen xongkongdiki xitaylar meslihetliship xongkong mesilisini hel qilsaq, démek meslihetlishish arqiliq bu mesililerni hel qilip kétish mumkin. Démek mushu asasta meslihetlishish zorluq küchi arqiliq, qan töküsh arqiliq emes, belki tinch söhbet arqiliq ishqa ashidu. Ene shundaq söhbetke olturghan waqitta méningche, Uyghurlar bolsun yaki tibetler bolsun, yaki xitay wekilliri bolsun, hemmeylen eqil bilen, tinchliq bilen ish körüshi, bu jeryanda démokratiyining tüp prinsiplirigha toluq emel qilip, mesilini b d t ning alaqidar xitabname we shertnamilirining rohi boyiche hel qilishi lazim. Ene shularda éniq qilip qaysi millet bolushidin qet'iynezer, yeni meyli xitay bolsun, yaki Uyghur bolsun, yaki tibet bolsun, hemmila xelq öz teqdirini özi hel qilish hoquqigha ige, deydighan bir madda bar. Eger biz kelgüside mushu prinsipqa emel qilalisaq, ishinimenki, Uyghurlar mesilisining hel bolmiqi qiyin emes.”

Yighin'gha ishtirak qilghan Uyghur wekillerdin eniwerjanmu bu mesile heqqide öz qarashlirini biz bilen ortaqlashti. Uning qarishiche, Uyghur ziyaliysi ilham toxti teshebbus qilip kéliwatqan pikirler mahiyette tibetler yolgha qoyuwatqan “Ottura yol” siyasitige oxshap kétidiken. U, bu heqte toxtilip buningdiki bezi muhim nuqtilarni körsitip ötti.

Eniwerjanning pikriche, xitaydiki hakimmutleqliq axirliship démokratiye heqqide söz qilish mumkin bolghanda, Uyghurlar mesilisini qaysi yosunda hel qilishni wetendiki Uyghurlarning qarar qilishi eng aqilanilik bolidiken.

Bu qétimqi yighinda Uyghurlargha wakaliten söz qilghan ilshat hesen bir qisim xitay démokratlirining “Kompartiyening diktatoriliqi axirlashqandin kéyin Uyghur, tibet qatarliq milletlerning “Büyük jungxu'a impériyisi” ning bir ezasi bolup, yüksek aptonomiyedin behrimen bolup yashighini eng ewzel tallash” deydighan qarishi heqqide öz pikrini bayan qildi.

Melum bolushiche, xitay démokratlirining ichki qismidimu xitayda démokratiye emelge ashqan kelgüside hazirqi xitay hakimiyitining ishghali astida turuwatqan xitay bolmighan milletler mesilisini qandaq hel qilishta oxshimighan qarashlar mewjut iken.