2017-Йилида уйғурларниң бешиға кәлгән күлпәтләр (9)

Уйғур дияридики мәҗбурий саламәтлик тәкшүрүш, вә DNA әвришкисини архиплаштуруш һәрикити

2017-Йили хәлқара таратқуларниң диққити мәркәшләшкән вә хәлқарада уйғурларниң инсан һәқлири дәпсәндичилики билән қаттиқ әйибләшкә учриған вәқәләрниң йәнә бири,уйғур диярида 16 милйондин артуқ аһалиниң мәҗбурий саламәтлик тәкшүрүши, вә 9 милйондин артуқ аһалиниң DNA әвришкисиниң архиплаштурулуши болди. Диққитиңлар мухбиримиз меһрибан тәйярлиған йүрүшлүк программиларниң 9-қисмида болсун.

Хитай даирилири 2016-йили 9-айда башлиған уйғур дияридики омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүш һәрикити 2017-йили мәҗбурий түс алған һалда давамлашти.

2017-Йил 1-январ күни “хәлқ тори” ниң бир хәвиридә 2016-йил 9-айдин 12-айниң ахириғичә уйғур аптоном райони бойичә “омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүштә” 2016-йил 27-декабирға қәдәр уйғур аптоном районида җәмий 16 милйон 850 миң аһалә саламәтлик тәкшүрүш программисиға қатнаштурулғанлиқи вә буниң 2017-йил ичидә тамамлинидиғанлиқи хәвәр қилинди.

Игилинишичә, хитай һөкүмити өткән йили 9-айдин буян уйғур аптоном районида “омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүш” һәрикити қозғап, биринчи қетимда җәмий 17 милйон 500 миң аһалиниң шәхсий саламәтлик архипини турғузған. Буниң үчүн хитай һөкүмитиниң җәмий бир милярд 500 милйон йүән мәбләғ салған.

Даириләр 2017-йили2-айда уйғур районида 2-қетимлиқ омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүшини башлиди

Хитай хәвәрлиридә 2017-йили райондики 18 милйон хәлқ үстидин саламәтлик тәкшүрүш елип берилғанлиқи вә булардин 9 милйондин артуқ аһалиниң саламәтлик әһвали архиплаштурулғанлиқини хәвәр қилған.

Хитайниң шинҗаң гезитиниң 2017-йили 7-айниң 24-күнидики хәвиридә 2017-йили 2-айда башланған 2-қетимлиқ саламәтлик тәкшүрүштә 7-айғичә уйғур диярида җәмий 21 милйон киши қатнаштурулуп қан әвришкиси елинғанлиқи, буниң ичидә 7-айниң 19-күнигә қәдәр җәмий 4 милйон 270 миңдин артуқ киши үстидин шәхсий саламәтлик архипини турғузуп болғанлиқи хәвәр қилинған. Хитай таратқулирида 2-қетимлиқ саламәтлик тәкшүрүшкә хитай һөкүмити җәмий 1 милярд 780 милйон мәбләғ аҗратқанлиқи тилға елинди.Хәвәрдә йәнә бу қетим уйғур елиниң җәнубидики бир област, 3 вилайәттә 9 милйон 80 миңдин артуқ адәм тәкшүрүлүп, тәкшүрүлүш нисбити 99 пирсәнткә йәткәнликини билдүргән.

Хәвәрдә уйғур аптоном райони бойичә 2017-йили омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүш программисиниң тамамлинидиғанлиқи вә қатнаштурулидиған кишиләрниң нисбити 96 пирсәнткә йәткүзүлидиғанлиқи тәкитләнгән.Хәвәрдә дейилишичә “омумий хәлқ саламәтлик тәкшүртүш қурулуши” хотән вилайитидә 100 пирсәнт орунланғанлиқи мәлум.

Хитай таратқулиридин “шинҗаң гезити” ниң 18‏-өктәбирдики хәвиридин мәлум болушичә,хитай даирилириниң уйғур районида 2017-йили елип барған 2-қетимлиқ 2017-йиллиқ омумий хәлқ “саламәтлик тәкшүрүши” 15‏-өктәбир ахирлашқан.

Хәвәрдә ашкарилишичә, даириләр 2-қетимлиқ омумий хәлқ “саламәтлик тәкшүрүши” гә бир милярд 585 милйон йүән пул аҗратқан. Хәвәрдә, 2-қетимлиқ саламәтлик тәкшүрүштә уйғур аптоном районлуқ сәһийә-пиланлиқ туғут комитетиниң доклатидин нәқил елинип,, даириләр уйғур райониниң бу йиллиқ омумий хәлқ “саламәтлик тәкшүрүши” дә 18милйон 750 миңдин артуқ адәмниң саламәтликини тәкшүрүп, уйғур елиниң җәнубийдики бир област, 3 вилайәттә 9 милйон 80 миңдин артуқ адәм үстидин архип турғузулғанлиқи тәкшүрүлүш нисбитиниң 99 пирсәнткә йәткәнлики билдүрүлди.

Радиомизниң хотән, қәшқәр қатарлиқ җайлардики йәрлик уйғурлардин әһвал илгилишичә, “саламәтлик тәкшүрүш” қурулуши мәҗбурий йосунда елип берилған. Бу җәрянда һәр бир шәхсниң қан өрники, DNA өрники вә башқа физикилиқ шәхсий учурлири елип қелинип, компютерда архиплаштурулған.

Радиомиз йәрликтин игилигән әһваллардин уйғурлар бу қетимқи саламәтлик тәкшүрүшниң сәвәбини билмәйдиғанлиқини, уйғурлар буйруқ билән мәҗбурий қан елип саламәтлик тәкшүрүшкә қатнаштурулған болсиму, әмма тәкшүрүш нәтиҗисиниң пуқраларға берилмигәнликини билдүрди. Саламәтлик тәкшүрүшни рәт қилған уйғурларниң түркүм-түркүмләп тәрбийәләш орунлириға әвәтилгән һәтта бәзилириниң түрмиләргә қамалғанлиқи вә улар үстидин тәрбийәләш мәркәзлиридә мәҗбурий саламәтлик тәкшүрүш елип берилғанлиқи мәлум болди.

Радиомиз игилигән әһваллардин йепиқ тәрбийәләш мәркәзлиригә қамалған уйғурлар үстидин айрим дохтурханиларда мәҗбурий саламәтлик тәкшүрүши елип берилған. Инкаслардин мәлум болушичә,қәшқәрдә йепиқ тәрбийәләш мәркәзлиридә туруватқанларниң қәшқәрдики “йүән доң” кәспий чәклик ширкити дохтурханисида саламәтлик тәкшүрүш елип берилған. Мәзкур дохтурхана бир венҗулуқ хитай содигәр тәрипидин 2010-йилидин кейин қурулған икән.

10-Айниң 16-күни мәзкур дохтурханидин телефонимизни алған бир уйғур сестра тәрбийәләватқанларниң саламәтлик омумий әһвали мушу дохтурханида тәкшүрүш һөкүмәт тәрипидин бәлгиләп берилгәнликини вә архиплирини һөкүмәтниң елип кетидиғанлиқини билдүрди.

Қоған йезисидики тәрбийәләш мәркәзлиридә туруватқанларниң саламәтлик архипини турғузуш әһвали һәққидә ениқлаш елип бериш җәрянида биз йәнә қәшқәр қоған йезилиқ сақчи понкити билән алақиләштуқ.

Зияритимизни қобул қилған сақчиниң җаваблиридин, тәрбийәләш мәркәзлириниң һәммила йәрдә барлиқи, қоғандиму барлиқи вә тәрбийәләш мәркәзлири һәм тутуп туруш орунлиридики һәр қандақ киши үстидин саламәтлик тәкшүрүши елип бериливатқанлиқи қайта дәлилләнди. Әмма бу сақчи башқа әһваллар һәққидә тәпсилий мәлумат беришни рәт қилди.

Көзәткүчиләр, бу “қурулуш” ниң ноқул һалда “саламәтлик тәкшүрүш” ла болуп қалмастин, бәлки вәзийити күнсери мурәккәплишип кетиватқан уйғур елида аһалиләрниң шәхсий учурлирини торлаштуруп, районни узаққичә муқим идарә қилиштики бир хил истратегийәлик пилан болуши мумкин, дегән гуманни тәхмин қилмақта.

Хитай һөкүмитиниң уйғур диярида елип бериватқан мәҗбурий йосундики “омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүш” һәрикити, болупму һәр бир шәхсниң қан вә DNA әвришкисини елип, шәхсий саламәтлик архипини турғузуши хәлқара җәмийәтниң күчлүк диққитини қозғиди.

Мутәхәссисләрдин әнглийәдики дохтур вә сиясий паалийәтчи әнвәр тохти әпәнди, ню-йорктики коломбийә университетиниң теббий пәнләр тәтқиқатчиси мәмәт имин әпәндиләр өз қарашлирини оттуриға қоюп, хитайниң уйғур аптоном районида, җүмлидин бу райондики мәлум бир милләтни нуқта қилип “саламәтлик тәкшүрүш” баһанисидә шәхсләрниң қан әвришкисини топлиши кишиләрниң гуманини қозғайдиған җиддий мәсилә икәнликини билдүрди.(Аваз)

Улар баянида пүткүл уйғур хәлқи мәҗбурларған бу хил мәҗбурий DNA топлаш һәрикитиниң уйғурларға елип келидиған хәтирини агаһландурди.

2. 2017-Йили 10-айда хитай тәсис қилған җәнуб һава йоллири ширкитиниң уйғур райони тармиқиниң адәм ички әзалирини хитай өлкилиригә тез сүрәттә йөткәйдиған “йешил һава йоли” икәнликиму ашкариланди.

Җәнуб һава йоллириниң 2017-йили 10-айда елан қилған бир тәшвиқат доклатида ашкарилишичә, “йешил һава йоли” 2016‏-йили тәсис қилинғандин буян 500 қетимдин артуқ адәмләрниң ички оргинини йөткигән.

Хәвәрләрдә, хитай сәһийә министирликиниң хитайда һәр йили 10 миң ички әзаниң көчүрүлидиғанлиқини қәйт қилсиму, бирақ әмили сан буниңдин зор дәриҗидә ешип чүшидикән. Америкидики кишилик һоқуқ паалийәтчиси етан гутман 2016‏-йили елан қилған доклатида, хитайда һәр йили60 миңдин 100 миңғичә ички әза көчүрүлидиғанлиқини илгири сүрүлгән.

Җәнуб һава йоллириниң тәшвиқат доклатида көрситилишичә, җәнуб һава йоллириниң шинҗаң тармиқи 2016‏-йили 7 ай ичидә “йешил һава йоли” арқилиқ7 қетим адәм ички әзаси йөткәш вәзиписини тамамлиған. Бирақ җәнуб һава йоллириниң тәшвиқат доклатида бу ички әзалириға қандақ еришкәнликини чүшәндүрүлмигән.

Уйғур аптоном районида адәм ички әзалирини ианә қилиш түзүми 2013‏-йилдин башлап йолға қоюлған. “шинҗаң мәркизи шәһәр гезити” ниң йеқинда ашкарилишичә, уйғур аптоном районида ички әза ианә қилиш түзүми йолға қоюлған 4 йил ичидә аран 23 адәм ички әзасини ианә қилған икән.

Мәзкурхәвәр, хәлқарадики тәшкилатлар вә паалийәтчиләр, хитайдики сақчи, әдлийә органлири хадимлириниң бәзи дохтурханилар билән бирлишип, фалунгоңчилар, уйғурлар вә өлүмгә һөкүм қилинған мәһбусларниң ички әзалирини көчүрүп пул тепиватқанлиқиға даир хәвәрләр арқа-арқидин елан қилиниватқан бир мәзгилдә тарқалди.

3. Уйғур елидики “һәқсиз саламәтлик тәкшүрүши” хәлқарада қаттиқ тәнқид қилинди

Хитайниң 2016-йили 9-айда башлап 2017-йили давамлаштурған уйғурларниң DNA әвришкисини топлиши хәлқарада күчлүк инкас қозғиди.

Бу тәнқидләрдә хитай һөкүмитиниң уйғур диярида елип бериватқан мәҗбурий йосундики “омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүш” һәрикити, болупму һәр бир шәхсниң қан вә DNA әвришкисини елип, шәхсий саламәтлик архипини турғузуши хәлқара җәмийәтниң күчлүк диққитини қозғиған. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати 2017-йил 12-декабир “хитай аз санлиқ милләтләр районида милйонлиған кишиниң DNA әвришкисини йиғмақта” мавзулуқ бир парчә доклат елан қилди.Доклатта,хитайниң уйғурлардин омумйүзлүк һалда DNA әвришкиси топлиғанлиқини тәнқидлиди.

Мәзкур тәшкилат доклатида хитай һөкүмитиниң уйғур елидики 12 яштин 65 яшқичә болған арилиқтики барлиқ кишиләрниң DNA әвришкиси, бармақ изи, қан типи вә уларниң көз қаричуқини пәрқләндүридиған учурларни йиғиватқанлиқини билдүрди.

Мәзкур доклатта бу һәрикәтниң кишилик һоқуққа, җүмлидин инсанларниң шәхсий мәхпийәтлик һоқуқиға дәхли-тәруз йәткүзүш икәнлики алаһидә тәкитләнди.Мәзкур доклат вашингтон почтиси, америка с н н телевизийәси қатарлиқ хәлқара ахбарат васитилириниң күчлүк диққитини қозғиди.

Хәвәрләрдә омумйүзлүк һалда кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай ишлири бөлүминиң мәсули софей речардсонниң “пүтүн бир хәлқниң DNA қатарлиқ биологийәлик учурлирини мәҗбурий топлаш хәлқара кишилик һоқуқ әһдинамисигә пүтүнләй хилап. Әгәр у саламәтлик тәкшүрүши дегәндәк намлар билән мәхпий елип берилса, техиму хәтәрлик,” дегән сөзлиригә орун берилди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай ишлири директори софей речардсон сөзидә: “һәқсиз саламәтлик тәкшүрүш” ни қаттиқ әйиблигән. У 14-декабир радийомизға қилған сөзидиму, “хитай һөкүмитиниң кишиләрниң DNA әвришкиси қатарлиқ хусусий учурлирини йиғип архиплаштурушини хәлқара кишилик һоқуқ нормлириға очуқ -ашкара һалда бузғунчилиқ қилғанлиқ” дәп әйиблиди.

Софей речардсон радиомиз зияритини қобул қилғинида хитай һөкүмитини тәнқитләп, “мәнчә, хитай һөкүмити буниң исмини омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүш әмәс омумий хәлқниң хусусийлиқини дәпсәндә қилиш, дәп өзгәртиши керәк. Һөкүмәтләрниң хәлқни сәһийә хизмәтлири билән тәминләш мәҗбурийити бар. Әмма уларниң кишиләрниң биологийәлик учурлирини халиғанчә йиғиш, йәнә келип уларниң хәвири болмай туруп йиғиш вә сақлаш, уларға буниңға қаршилиқ билдүрүш һоқуқи бәрмәй туруп елип бериш һоқуқи йоқ” деди.

Америкидики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” ниң тәтқиқатчиси һенрий шаҗески әпәндиму бу һәқтә тохтилип, “хитай һөкүмитиниң шәхсийләргә аит биологийәлик учурларни йиғиш һәрикитини бихәтәрлик нами астида елип бериватиду. Ундақ болғанда DNA әвришкиси елинған һәр бир адәм гумандар һесаблинамду? мана буниңдин қариғанда, бу дөләтниң назарәт системисиниң қоли йетип барған йәнә бир саһә һесаблиниду. Мәнчә, дөләт бу йәрдә контрол системисини ишқа кириштүрүватиду вә бу система хәлқара нормларға пүтүнләй хилап болған бир системидур.” деди.

Уйғур тәшкилатлиридин дуня уйғур қурултийиму баянат елан қилип, хитайниң һәқсиз омумий хәлқ “саламәтлик тәкшүрүши” ни йолға қоюштики һәқиқий мәқсити уйғурларниң биологийәлик учурини топлап, DNA амбири қуруш, бу арқилиқ уйғурларни контрол қилиш икәнлики илгири сүрүлди.

2017-Йили 13-декабир д у қ рәиси долқун әйса әпәнди әнглийә парламентида чақирилған “хитайдики ички әза әткәсчилики һәққидә гуваһлиқ бериш” йиғинида доклат бәр бәрди.

Мәзкур гуваһлиқ бериш йиғинида 2016-йили9-айда башлинип, башлинип 2017-йили давамлашқан аталмиш омумий хәлқ мәҗбурий саламәтлик тәкшүрүп, DNA әвришкисиниң мәҗбурий топлиниши, архиплаштурулуши, 10-айда ашкариланған хитай җәнуб һава йоллириниң үрүмчи вә қәшқәрдә тәсис қилинған, уйғур елида адәм оргини йөткәйдиған “йешил һава йоли” каридори алаһидә тилға елинип, уйғур диярида йеқинқи йилларда барғанчә көпәйгән өлүмгә һөкүм қилинғанларниң органлирини йөткәш, омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүп, архиплаштуруш, 2009-йилдин буян барғанчә көпәйгән ғайиб болған уйғурларниң қанунсиз орган тиҗарити билән мунасивити қатарлиқ мәсилиләр оттуриға қоюлди.