2017-Yilida Uyghurlarning béshigha kelgen külpetler (11)

Közitish apparatlirining torlishishi, intérnét we téléfon kontrolluqi

2017-Yilidin buyan xelq'ara taratqular Uyghur diyarini “Mukemmel saqchi döliti” ning bir örniki dep atidi. Bu heqtiki xewer we maqalilerde Uyghur diyarida torlashturulghan közitish apparatliri hemmidin köp tilgha élindi. Radiyomiz neq meydandin igiligen melumatlardimu Uyghur diyarining jay-jaylirida torlashturulghan közitish apparatliri, intérnét we téléfon kontrolluqi toghriliq bezi uchurlar ashkarilandi.

1. Közitish apparatlirining omumlishishi

2017-Yilida Uyghur diyari bixeterlik tedbirliri jehettin pütkül xitay boyiche eng qattiq rayon'gha aylandi. Uyghur diyari közitish apparatlirining omumlishish da'irisining kengliki bilen xitay boyiche aldinqi orun'gha ötti. Bu ehwal xelq'ara taratqularningmu jiddiy diqqitini qozghidi.

B b s agéntliqi qatarliq xelq'ara axbaratlarning xewer qilishiche, xitaydiki chiray tonush we sün'iy eqil iqtidarigha ige bolghan közitish apparatliri, yeni kaméralarning sani 2020-yilighiche hazirqi 176 milyondin 626 milyon'gha yetküzülidiken. Mezkur xewerde bu xil közitish esliheliri eng mukemmel we eng köp ornitilghan rayon - Uyghur aptonom rayoni déyilgen.

B b s agéntliqining muxbiri jon sodword bu xil kaméralarning chiray tonush iqtidarini özi biwasite sinaq qilip baqqan. Uning shu yerlik da'iriler bilen hemkarliship qilghan siniqida uning yüzi “Gumanliq” dep békitilip, signal bergen. Saqchilar uninggha bu xil chiray tonush iqtidarigha ige kaméralarni ishqa sélip 3 yérim milyon nopusqa ige bu sheherdin uni tépip chiqishigha aran 7 minutla waqit kétidighanliqini bildürgen.

B b s ning bu widéyoluq xewiri tarqitilghandin kéyin küchlük diqqet qozghidi. Xewerlerde ilgiri sürülüshiche, Uyghur éli xitayning bundaq bixeterlik kaméraliri eng baldur sinaq qilin'ghan jay iken. Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati bu heqte élan qilghan bir doklatida Uyghur élini “Xitay hökümitining teqib we nazaret qilish téxnikilirini sinaq qilidighan tejribixanisi,” dep körsetken idi. Bu organning éniqlashlirigha qarighanda, xitay hökümiti béyjing, shangxey qatarliq jaylardiki téxnika shirketlirige meblegh sélip, ular bilen Uyghur élida yuqiri süzüklükke ige közitish apparatliri we körünüshlerni ortaqlishish supisi, awaz ewrishkisi arqiliq perqlendürüsh we köz qarichuqi arqiliq perqlendürüsh sistémilirini ornitishta hemkarlashqan.

2016-Yili 9-ayda shi jinping tibetni bashqurghan chén chüen'goni Uyghur diyaru'igha yötkep kelgendin buyan, üch hejimlik yüz resimini chiqirish iqtidarigha ige közitish apparatlirini ornatqan. Uyghurlarni nishan qilip shexslerning d n a uchuri we awaz ewrishkisini bir terep qilish iqtidarigha ige üskünilerni zakaz qilghan iken. Xitaydiki sana'et bixeterliki wasitichilik heqqi shirkiti teripidin élip bérilghan bir statistikigha qarighanda, 2017-yilining aldinqi yérimida hökümetning Uyghur élidiki bixeterlik sahesige salghan meblighi 2015-yilidiki 27 milyon dollardin biraqla bir milyard dollargha örligen.

2017- Yili 19-séntebir radiyomiz qeshqer yéngisar nahiyesidin igiligen ehwallardin, yéngisar nahiyeside nuqtiliq a'ililerning derwazisi aldigha közitish apparati orunlashturulghanliqi melum boldi.

Yéngisardin radiyomiz ziyaritini qobul qilghan saqchi, közitish kamérasining her 100 métir yaki 200 métir ariliqqa birdin ornitilghanliqini, töt kocha éghizi we nuqtiliq yol böleklirining hemmiside közitish apparatining barliqini bildürdi.

Melum bolushiche, yéngisar nahiyesi we qeshqer wilayitining bashqa nahiyelerde qamaq jazasi bérilgen yaki terbiyeleshke élip kirip ketken “Nuqtiliq a'ililer” ning ishik aldigha bixeterlik kamérasi orunlashturulghanliqi melum boldi.

Yéngisar nahiyesidin téléfonimizni alghan yene bir nöwetchi xadim, “Nuqtiliq a'ililer” ge közitish apparatliri ornitilghanliqini étirap qildi.

Xitay hökümitining Uyghur rayonidiki her qaysi yéza-kentlerge közitish apparati orunlashturushi, uning mezkur rayonda omumyüzlük éléktronluq közitish sistémisi qurup, kishilerning herikitini tor, téléfon, közitish kamérasi, aptomobil iz qoghlash eswabi, éléktronluq kimlik, yüz tonush apparati qatarliqlar éléktronluq üsküniler arqiliq kontrol qilish pilanining bir qismidur.

Igilishimizche bu xil közitish apparatliri 2017-yil ichide pütkül Uyghur diyarida omumlashqan. Sanji shehiridin igiligen ehwallardinmu saqchilar bu xil közitish apparatlirining sanjida omumlashqanliqini bildürdi. Qaghiliqta bu xil közitish apparatlirini orunlashturush shirkiti achqan bir xitay sodigermu bu yil 9-ay mezgilide radiyomiz ziyaritini qobul qilghinida pütkül qaghiliq nahiyeside bu xil közitish apparatlirining nahiye baziridiki mehellilerdin yéza-kentlergiche omumlashqanliqini bildürdi.

D u q ning qanun meslihetchisi, amérikidiki Uyghur adwokat nuri türkel ependi, xitay hökümitining Uyghur rayonidiki bu xil amanliq tedbirlirini dunyaning bashqa jayida uchratqili bolmaydighanliqini bildürüp, “Bu uning özige bolghan ishenchisining yoqluqini körsitidu”, dédi.

2. Barghanche kücheytilgen intérnét we yanfon uchuri kontrolluqi

2017-Yili da'iriler Uyghur diyarida intérnét-tor alaqiliri we eqilfon uchurlirigha qaratqan kontrolluqi kücheytti. Uyghurlar nöwette duch kéliwatqan kontrolluq tedbirliri ichide uchur we alaqe sahesidiki cheklimiler alahide orunda tutidu. Bu sewebtin jazalan'ghan Uyghurlar barghanche köpeydi. Atalmish “Terbiyelesh merkezliri” ge yollan'ghan we jaza höküm qilinip türmilerge solan'ghan Uyghurlarning zor köpchiliki “Qanunsiz uchur yollighan we körgen” dégen bahanilerde jazalan'ghanliqi melum boldi.

Radiyomiz 2017-yili 2-ayning 10-küni igiligen ehwallardin xitay da'irilirining Uyghurlar zich olturushluq rayonlarda 4G (4-ewlad) téz sür'etlik tor éqimini taqighanliqi melum boldi.

Uyghur rayonidiki xitay téléfon mulazimet shirketliri Uyghurlar zich olturushluq wilayet, oblastlardiki qol téléfon qollan'ghuchilirigha uchur yollap, 4G téz sür'etlik tor éqimining taqalghanliqini bildürgen.

Da'iriler abontlargha ewetken uchurida 4G sinaq mulazimet basquchining axirlashqanliqini, mezkur sistéma téximu mukemmelleshtürülgendin kéyin qayta échilidighanliqini uqturghan, emma qachan échilidighanliqini éytmighan.

9‏-Féwral “Lyentong” shirkitining radiyomizgha delillishiche, nöwette 4G mulazimiti Uyghur rayonining “Aqsu, xoten, qeshqer, qizilsu, korla qatarliq 3 wilayet, 2 oblasti, ürümchi shehiri, turpan, ghulja qatarliq jaylarda taqalghan.” emma 4G qaramay, shixenze, küytun qatarliq xitay nopusi asasliq orunda turidighan bu sheher, rayonlarda mulazimettin toxtimighan.

Rayondiki bezi xitay ahalilirining radiyomizgha bildürüshiche, 4G téz sür'etlik intérnét éqimining yuqiriqi rayonlarda taqilishi, bu rayonlardiki muqimliq weziyitige alaqidar iken. Bezi xewerlerde, Uyghur aptonom rayonluq hökümetning 14‏-féwraldin burun 4G mulazimitini omumyüzlük taqashni telep qilghanliqi qeyt qilin'ghan bolsimu, emma bu xewer da'iriler teripidin delillenmidi.

Uyghur rayonida 4G téz sür'etlik intérnét mulazimiti 2013‏-yili 12‏-ayda yolgha qoyulghan. Da'iriler eyni chaghda daghdughiliq murasim ötküzüp, “Shinjangning 4G dewrige kirgenliki” ni jakarlighan idi.

Uyghur aptonom rayonluq da'iriler 2017-yil 5-aydin bashlap, mushu xildiki intérnét torida “Qanunsiz uchur tarqatqan” dégen jinayet bilen bir terep qiliniwatqan kishilerning tizimlikini élan qilishqa bashlighan. 5-Ayning 2-küni yéngi “Alaqe tori axbarat uchurliri mulazimitini bashqurush belgilimisi” ni élan qildi.

Radiyomiz Uyghur bölümi 2017-yili 6-séntebir igiligen ehwallardin, téléfon'gha chiqqan xadim so'alimizgha jawab bérip, “Zorawanliq, térrorluqqa a'it mezmunlar, dini radikalliq we shundaqla shinjangning iqtisadiy-siyasiy weziyiti, döletning siyasiy tüzülmisige munasiwetlik mezmunlar” ning hemmisining qanun'gha xilap mezmun dep qarilidighanliqini bildürdi.

Radiyomiz muxbirliri10-öktebir igiligen ehwaldin melum bolushiche, tékes nahiyesidiki bir qazaq yash oxshash bir kimlik arqiliq ikki dane yanfon kartisi (SIM) sétiwalghanliqi üchün yerlik saqchilarning so'al-soraqlirigha duch kelgen, aridin uzun ötmey qolgha élinip bir yilliq qamaqqa höküm qilin'ghan. Muxbirimizning ehwal éniqlishi jeryanida, yerlik da'irilerning belgilimisi boyiche “Az sanliq millet” kishilirining bir adem birdin artuq yanfon kartisi sétiwélishqa bolmaydighanliqi ashkarilandi.

Melum bolushiche, Uyghurlar diyarida hazir shexslerning yanfonliri herqachan tekshürüsh obyékti bolup kelmekte iken. Jümlidin yanfonlirida sezgür mezmunlar bayqalghan herqandaq bir Uyghur her xil jazalargha, jümlidin qamaqqa höküm qilinmaqta iken.

Uyghur aptonom rayonidiki tor bashqurush da'iriliri 10-ay mezgilide 13 kishini intérnét toridiki atalmish “Qanunsiz” meshghulatliri üchün bir terep qilghanliqini élan qilghan bolsa, 5-séntebir küni xoten wilayetlik j x idarisi tor bixeterlik tarmaq etriti xotendiki bir tordashning “Sina blogi” da “Térrorluqqa a'it ighwa” tarqatqanliqi üchün qolgha élin'ghanliqini jakarlighan.

Xitay hökümiti Uyghur élida omumlashturghan yuqiri körünüsh süpitige ige közitish apparatliri, herqaysi saqchixanilargha tewe kaméralardiki körünüshlerni öz ara ortaqlishish we téléfon uchur kontrolluqi qatarliq bixeterlik namidiki nazaretke munasiwetlik yuqiri téxnikilarni sinaq qilishi we omumlashturushi xelq'arada qattiq tenqidke uchridi.

Bu heqtiki tenqidlerde, xitay hökümitining Uyghur diyarida bu xil sistémilarni omumlashturush arqiliq Uyghurlarning kishilik hoquqini éghir derijide depsende qiliwatqanliqini tilgha élindi. Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati bu heqte élan qilghan bayanatida, xitay hökümitining kishilerning shexsiyitige taqilidighan uchurlirini yighish herikitining xelq'ara qanunlargha we hetta xitayning öz qanunlirighimu xilapliqini eskertip, uni derhal toxtitishqa chaqirghan.