2017-Yili Uyghurlar béshigha kelgen külpetler: (13)
2017.12.26

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilirige xitaydin kelgen tehditler
1. Wakaletsiz milletler teshkilatining mu'awin re'isi dolqun eysaning italiyede tutqun qilinish weqesi
2017-Yili xitay da'irilirining chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilirige salghan parakendichilikliri ichide xelq'ara taratqularda jiddiy diqqet qozghighan weqelerning biri, eyni chaghda dunya Uyghur qurultiyining bash katipi we wakaletsiz milletler teshkilatining mu'awin re'isi qatarliq wezipilerni ötewatqan dolqun eysa ependining italiye bixeterlik da'iriliri teripidin tutqun qilinish weqesidur.
Dolqun eysa 2017-yil 7-ayning 26-küni italiye paytexti rimgha kélip, italiye parlaméntining yuqiri palatasida guwahliq bermekchi bolghinida, parlamént binasi aldida italiye saqchiliri teripidin parlamént binasigha kirgüzülmey, élip kétilip 3 yérim sa'et soraq qilin'ghandin kéyin qoyup bérilgen.
Roytérs agéntliqining xewer qilishiche, dunya Uyghur qurultiyi shu weqe heqqide bayanat élan qilip, yawropa ittipaqidin xitayning italiye da'irilirige bésim ishletken-ishletmigenlikini tekshürüshini telep qilghan.
Dolqun eysa tutup kétilgendin kéyin, wakaletsiz milletler teshkilati we italiyediki radikallar partiyesi shundaqla bu qétimqi yighinning sahipxani bolghan yuqiri palata ezasi lu'igi kompagna ependiler italiye saqchi da'irilirige qattiq naraziliqlar bildürgen.
Wakaletsiz milletler teshkilati(unpo) ning naraziliq bayanatida, italiye saqchilirining 26-iyul unpo mu'awin re'isi dolqun eysani 3 yérim sa'et tutup turghanliqigha naraziliq bildürüp, yawropa ittipaqi we italiyening tekshürüsh élip bérishini telep qilghan.
Dolqun eysa özining italiye saqchiliri teripidin üch yérim sa'etlik soraqtin kéyin qoyup bérilgenliki heqqide mundaq toxtalghan idi.
Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi lu kangmu 28-iyul küni dolqun eysaning italiye saqchiliri teripidin tutqun qilinish weqesige inkas bildürüp: “Dolqun eysa xelq'ara saqchi we xitay saqchiliri teripidin qizil tashliq tutush buyruqi chiqirilghan térrorchi ”dep eyibligen. Biraq, béyjingdiki gherblik diplomatlarning roytérs agéntliqigha bildürüshiche, xitay arilap-arilap yawropa döletliridin dolqun eysani qolgha élishni telep qilsimu, biraq u héchqachan uning sadir qilghan “Jinayiti” ge da'ir héchqandaq delil bilen teminlep baqmighan. 8-Awghust italiye parlaméntining bezi yuqiri palata ezaliri bu mesile heqqide italiye parlaméntigha, shuningdek ichki ishlar ministirliqi, tashqi ishlar ministirliqi, ministirlar kéngishi qatarliqlargha öz so'allirini ewetip buninggha jawab bérishni telep qilghan.
Dolqun eysa ependi bu yil 4-aydimu nyuyorktiki b d t binasida ötküzülgen “Az sanliqlar munbiri” yighinida b d t amanliq xadimliri teripidin yighindin chiqiriwétilgen bolup, bu weqe xelq'arada küchlük ghulghula qozghighan idi.
2. Rabiye qadir xanimning perzentliri we newrilirining 2017-yili 9-ayda tutqun qilinish weqesi amérika dölet mejliside échilghan Uyghur weziyiti heqqidiki guwahliq yighinida otturigha qoyuldi
Dunya Uyghur qurultiyining aliy rehbiri rabiye qadir xanim 2017-yili 10-ayning 26-küni amérika dölet mejliside échilghan Uyghur weziyiti heqqidiki guwahliq bérish yighinida qilghan sözide özining ürümchide qépqalghan perzentlirining yéqinda qaytidin tutqun qilin'ghanliqi, tutqunlarning arisida newriliriningmu barliqini melum qilghan idi.
Rabiye qadir xanimning bayan qilishiche, Uyghur rayonida bu yil bashlan'ghan “Qattiq zerbe bérish” dolquni we “Yépiq terbiye” herikiti dawamida uning bezi qérindashliri we bir qisim newre tughqanliri tutqun qilin'ghan. 2017-Yili xitayda échilghan 19-qurultaydin awwal uning ürümchide qépqalghan perzentliri we newriliridin 11 kishi tutup kétilgen.
Radi'omiz Uyghur bölümi rabiye xanimning a'ile-tawabi'ati tewe bolghan saqchixanilardin biri nen'gü'en saqchixanisi we midong rayonidiki saqchi orunliridiki saqchi xadimliridin rabiye xanim a'ile-tawabatining midong rayonluq “Terbiyilesh merkizi” de ikenlikini éniqlighan bolsimu, emma saqchilar rabiye qadir xanim a'ile tawabi'atlirining ehwali heqqide tepsiliy melumat bermidi.
Rabiye xanimning radiyomiz Uyghur bölümige bildürüshiche, 2017-yili uning xoten, aqsu we kucha qatarliq jaylardiki qérindashliri we ularning perzentliri bilen qoshup hésablighanda, a'ile-tawabi'atliridin 30 nechche kishi qamaq we “Terbiyilesh merkezliri” de tutup turulmaqta.
3. Xitayning bésimi seweblik pakistanda 3 neper Uyghur pa'aliyetchisi tutqun qilin'ghan
Radi'omiz Uyghur bölümi igiligen ehwallardin melum bolushiche, 2017-yili18-öktebir échilghan xitayning 19-qurultiyi harpisida pakistandiki “Ömer Uyghur wexpe” ning mes'uli ömer Uyghur, abduqéyum shemshiddin, abdughéni qatarliq 3 neper Uyghur pa'aliyetchisi pakistan mushterrek isxitbarat idarisi teripidin tutqun qilinip, 26-öktebir küni qoyup bérilgen. Melum bolushiche pakistan saqchiliri bu Uyghur pa'aliyetchilirini pakistanda xitaygha qarshi pa'aliyetlerde bolmasliqqa agahlandurghan.
Eyni chaghda Uyghur pa'aliyetchilirining pakistanda tutqun qilinish weqesi yüz bergendin kéyin, dunya Uyghur qurultiyining aliy rehbiri rabiye qadir xanim radi'omiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, pakistan da'irilirini tutqun qilin'ghan Uyghur pa'aliyetchilirini qoyup bérishke chaqirghan idi.
4. 2017-Yili Uyghur pa'aliyetchilerning xitayning tehditige uchrawatqanliqi xelq'ara taratqularning xewer témisigha aylandi
Kanadaning “Yershari we mektuplar géziti” ning muxbiri natan wendérklippi teripidin 30-öktebir élan qilin'ghan “Xitay chet'ellerdiki Uyghurlarni qandaq nishan'gha éliwatidu?” serlewhilik maqalide, xitay da'irilirining chet'ellerdiki özige qarshi pa'aliyetchilerni nishan qilghan tehditliri bayan qilin'ghan. Mezkur maqalide xitaydiki organ sodisi témisidiki doklatliri bilen dunyada ghulghula qozghighan, en'gliyediki Uyghur pa'aliyetchiliridin enwer toxti ependining 2017-yili küzning bashliri uchrighan tehdit tilgha élin'ghan.
Maqalide bayan qilinishiche, 9-ay mezgilide bir natonush kishi teripidin londondiki kaféxanigha söhbetke teklip qilin'ghan enwer toxtigha, bashta bir dostining tonushi dep özini tonushturghan bu kishi “Kishilik hoquqni qoghdash üchün heriket qilishqa bolidighanliqi, emma qizil siziqtin chiqip ketmeslik heqqide agahlandurush bergenliki” ni éytqan, enwer toxti muxbirgha hetta, u kishining “Qizil siziqtin chiqip pa'aliyitini dawamlashturghanda séning bu dölettiki bixeterlikingge kapaletlik qilalmaymiz” dep ashkara tehdit salghanliqini éytqan. Maqalide eskertilginige qarighanda enwer toxtining periziche, bu tehditning arqisida xitay hökümiti bar iken. Aptor maqaliside yene kanadani öz ichige alghan bir qisim döletlerdin özi ziyaret qilghan Uyghur pa'aliyetchiliri we oqughuchilarningmu bayanliridin neqil alghan. Maqalide xitay da'irilirining chet'ellerdiki Uyghurlargha qarita ularning yurtidiki a'ile-tawabi'atlirini görüge élish, jasuslarni ishlitish, xet we uchur qatarliq her xil wasitilerni ishqa sélish arqiliq ulargha qarita tehdit sélish we parakende qiliwatqanliqi bayan qilin'ghan.
“Xitay chet'ellerdiki Uyghurlarni qandaq nishan'gha éliwatidu?” témiliq bu maqalining aptori kanadaliq muxbir natan wanderklip, yekende 2014-yili 28-iyul küni yüz bergen élishqu weqesining échilmighan sirliri heqqide xewer igilesh üchün bu yil 23-awghust yekenning élishqu yézisigha barghanda saqchilar teripidin tutqun qilinip, élishqu saqchixanisida üch sa'ettek tutup turulghandin kéyin, qoyuwétilgen bolsimu, uning kompyutérini kéyin ewetip béridighanliqini éytip tutup qalghan weqe axbaratlarda nurghun inkas qozghighan idi.