Ғәрб мәтбуатлири уйғур ели вәзийитини йеқиндин көзәтмәктә

Мухбиримиз ирадә
2014.01.28
qoralliq-saqchi-herbiy-chong-bazar.jpg 5-Июл қанлиқ бастуруштин кейин, хәлқаралиқ чоң базарниң алдида аманлиқ қоғдаватқан қораллиқ һәрбийләр. 2009-Йили 12-июл, үрүмчи.
AFP

Йеңи йил кирә-кирмәйла уйғур елидин келиватқан тоқунуш, өлүм вә тутқун қилиш хәвәрлири чәтәл ахбарат васитилириниңму диққитини қозғиди. Улар профессор илһам тохтиниң қолға елиниши вә шундақла хитай һөкүмитиниң вәқәләрни бир тәрәп қилиш усулини баһалап, буни хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан сияситини илгирикидинму чиңитидиғанлиқиниң ипадиси, дейишмәктә. Ташқи мәсилиләр журнили вә иқтисадчи гезити қатарлиқ ахбаратларда елан қилинған мулаһизиләрдә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан хата сияситини дәрһал түзитиши керәклики, әгәр хаталиқни давам қилған тәқдирдә уйғурларниң йоллуқ қаршилиқ һәрикәтлириниң техиму күчийидиғанлиқи әскәртилгән.

Уйғур елида йүз бериватқан вәқәләр шундақла илһам тохтиға охшаш тинчлиқ йоли билән өз пикрини оттуриға қоюп кәлгән бир академикниң қолға елиниши чәтәллик көзәткүчиләрниму охшашла әндишигә салди. Узундин буян уйғурларниң вәзийити, хитай һөкүмитиниң райондики сиясәтлири үстидә издинип келиватқан көзәткүчиләр вә чәтәл мухбирлири бу һәқтә елан қилған мулаһизилиридә, хитай һөкүмитиниң хата сияситини давам қиливатқанлиқидин қаттиқ әпсусланғанлиқини билдүрүшкән. Мәсилән, уйғурлар һәққидә көп мулаһизиләрни елан қилип кәлгән “иқтисадшунас” журнили бу һәқтики мулаһизисидә “профессор илһам тохтиниң қолға елиниши вә йүз бәргән қанлиқ вәқәләргә охшаш уйғурларға аит келиватқан йеңи хәвәрләр хитай һөкүмитиниң зиддийәтни пәсәйтиш үчүн уйғурларға қаратқан сияситидә бир өзгириш ясимайдиғанлиқини көрситип турупту. Әмма бу охшаш вақитта хитай һөкүмитиниң уйғур елидики наразилиқни вә қаршилиқларни аяғлаштуруп болалмайдиғанлиқиниму ипадиләп турмақта” дәп баян қилған.

Мақалидә илһам тохтиниң қолға елиниш вәқәси тилға елинип, илһам тохтиниң бир академик икәнлики, у уйғурларниң мәсилисини дадиллиқ билән оттуриға қойғанлиқи үчүн хитай һөкүмитиниң тәқиби астиға елинғанлиқи баян қилинған. Мәзкур мақалидә уйғурларниң әһвалини йеқиндин билидиған америка калифорнийә памона институтиниң оқутқучиси дру гләднийниң сөзи нәқил қилинған. Дру гләдней сөзидә илһам тохтиниң қолға елиниши яхши сигнал әмәс. Чүнки, биз бурун бир қисим уйғурлар болсиму чәтәл мухбирлириға гәп қилса, өз пикирлирини оттуриға қойса болидикән, дәп үмидләнгән идуқ. У һечқачан мустәқиллиқ вә яки зораванлиқни тәрғиб қилип баққан әмәс. Әмма бу қетим униң қолға елиниши хитай даирилириниң техиму чиңийип кәткәнликини көрситип турмақта, бу қетим у асанлиқчә қутулалмайдиғандәк туриду” дегән.

Иқтисадшунас гезити мулаһизиси давамида хитай һөкүмитиниң уйғур елидә иқтисадни яхшилаш вә охшаш вақитта қаттиқ сиясәт йүргүзүш арқилиқ “бир қолида сәвзә, йәнә бир қолида таяқ” сиясити йүргүзүп кәлгәнликини, әмма һәр иккилисиниң уйғурларниң наразилиқлирини вә қаршилиқ һәрикәтлирини тохтиталмиғанлиқини ейтқан вә мундақ дегән:
-Уйғур елиниң мәсилиси худди тибәткә охшаш көчмән йөткәш, етник кимлик, тарих, дин вә иқтисадий баравәрлик қатарлиқ нурғун мәсилиләргә четилидиған интайин мурәккәп мәсилә. Шуңа хитай һөкүмитиниң “сәвзә вә таяқ” истратегийиси мәсилини һәл қилишқа йәтмәйду. Әгәр хитайниң йеңи рәһбәрлири кона пәдини челивәрмәй, адәмни һәйран қалдуридиған бир өзгириш ясиған болса, бәлким мәсилә һәл болған болатти. Хитай һөкүмити сияситини азрақ юмшатса техиму чоң чатақ чиқишидин әнсирәватиду. Лекин шуниси барғанчә рошәнлишиватидуки, қаттиқ қол болуп туруп, вәқә чиқишини тосуп қалғили болмайду.

Ташқи мәсилиләр журнилида елан қилинған “хитайниң ғәрбий райони-хитай һөкүмитиниң уйғур ели сияситидики мәсилиләр” мавзулуқ мақалидә болса, уйғурларниң йеқинқи заман тарихида икки җумһурийәт қурған бир хәлқ икәнлики, шуңа нурғун уйғурларниң һелиһәм шу күнләрни әсләйдиғанлиқи, шуңа хитай көчмәнләрниң сани вә тәсириниң барғансери зорийишиниң уйғурларни қаттиқ биарам қиливатқанлиқи оттуриға қоюлған.

Мақалидә, ваң лечүән йүргүзгән қаттиқ қол сиясәт нәтиҗисидә 2009-йили уйғурлар вә хитайлар арисида қанлиқ тоқунуш мәйданға кәлгәнлики, арқидин җаң чүншйән йөткәп келинип худди бир өзгириш болидиғандәк сигнал берилгән вә иқтисадий ислаһатлар елип берилған болсиму, буниң уйғур елидики мәсилини йәнила һәл қилалмиғанлиқи баян қилинған вә бу һәқтә тохтилип “җаң чүншйән уйғурларниң наразилиқиниң түп йилтизидин һәл қилалмиди. Җаң чүншйән кәлгәндин кейин мәсчитләргә кириш үчүн яш өлчими бекитти. Әрәбчә тәлим-тәрбийини чәклиди. Рамизанда роза тутушни қейинлаштурди, қош тил маарипи уйғурларниң иш тепишини техиму қейинлаштурди, нурғун уйғурлар буниң уйғур тилини йоқ қилиш мәқсити билән елип бериливатқанлиқини тонуп йетишкә башлиди. Униң үстигә җаң чүншйәнниң иқтисадий тәрәққият сиясәтлири йәнила хитайни бай қилди, әмма уйғурлар охшашла арқида қалдурулди” дәп баян қилған. Мақалә ахирида йәнә уйғур елида 2009-вәқәсидин бир қанчә йил өтүп кәткән болсиму, хитайлар билән уйғурлар арисидики зиддийәтниң һелиһәм өткүрлүкини, у йәргә көчүрүп апирилған хитайларниңму өзини бихәтәр һес қилмайдиғанлиқини, йәни йиғип ейтқанда, хитай һөкүмитиниң җаң чүншйәнни чиқириш арқилиқму мәсилини негизидин һәл қилалмиғанлиқини вә вәзийәтниң барғансери яманға қарап кетиватқанлиқини баян қилған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.