Gherb metbu'atliri Uyghur éli weziyitini yéqindin közetmekte

Musteqil tetqiqatchi Uyghur ziyaliysi ilham toxti.

Yéngi yil kire-kirmeyla Uyghur élidin kéliwatqan toqunush, ölüm we tutqun qilish xewerliri chet'el axbarat wasitiliriningmu diqqitini qozghidi. Ular proféssor ilham toxtining qolgha élinishi we shundaqla xitay hökümitining weqelerni bir terep qilish usulini bahalap, buni xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini ilgirikidinmu chingitidighanliqining ipadisi, déyishmekte. Tashqi mesililer zhurnili we iqtisadchi géziti qatarliq axbaratlarda élan qilin'ghan mulahizilerde xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan xata siyasitini derhal tüzitishi kérekliki, eger xataliqni dawam qilghan teqdirde Uyghurlarning yolluq qarshiliq heriketlirining téximu küchiyidighanliqi eskertilgen.

Uyghur élida yüz bériwatqan weqeler shundaqla ilham toxtigha oxshash tinchliq yoli bilen öz pikrini otturigha qoyup kelgen bir akadémikning qolgha élinishi chet'ellik közetküchilernimu oxshashla endishige saldi. Uzundin buyan Uyghurlarning weziyiti, xitay hökümitining rayondiki siyasetliri üstide izdinip kéliwatqan közetküchiler we chet'el muxbirliri bu heqte élan qilghan mulahiziliride, xitay hökümitining xata siyasitini dawam qiliwatqanliqidin qattiq epsuslan'ghanliqini bildürüshken. Mesilen, Uyghurlar heqqide köp mulahizilerni élan qilip kelgen “Iqtisadshunas” zhurnili bu heqtiki mulahiziside “Proféssor ilham toxtining qolgha élinishi we yüz bergen qanliq weqelerge oxshash Uyghurlargha a'it kéliwatqan yéngi xewerler xitay hökümitining ziddiyetni peseytish üchün Uyghurlargha qaratqan siyasitide bir özgirish yasimaydighanliqini körsitip turuptu. Emma bu oxshash waqitta xitay hökümitining Uyghur élidiki naraziliqni we qarshiliqlarni ayaghlashturup bolalmaydighanliqinimu ipadilep turmaqta” dep bayan qilghan.

Maqalide ilham toxtining qolgha élinish weqesi tilgha élinip, ilham toxtining bir akadémik ikenliki, u Uyghurlarning mesilisini dadilliq bilen otturigha qoyghanliqi üchün xitay hökümitining teqibi astigha élin'ghanliqi bayan qilin'ghan. Mezkur maqalide Uyghurlarning ehwalini yéqindin bilidighan amérika kaliforniye pamona institutining oqutquchisi dru gledniyning sözi neqil qilin'ghan. Dru glednéy sözide ilham toxtining qolgha élinishi yaxshi signal emes. Chünki, biz burun bir qisim Uyghurlar bolsimu chet'el muxbirlirigha gep qilsa, öz pikirlirini otturigha qoysa bolidiken, dep ümidlen'gen iduq. U héchqachan musteqilliq we yaki zorawanliqni terghib qilip baqqan emes. Emma bu qétim uning qolgha élinishi xitay da'irilirining téximu chingiyip ketkenlikini körsitip turmaqta, bu qétim u asanliqche qutulalmaydighandek turidu” dégen.

Iqtisadshunas géziti mulahizisi dawamida xitay hökümitining Uyghur élide iqtisadni yaxshilash we oxshash waqitta qattiq siyaset yürgüzüsh arqiliq “Bir qolida sewze, yene bir qolida tayaq” siyasiti yürgüzüp kelgenlikini, emma her ikkilisining Uyghurlarning naraziliqlirini we qarshiliq heriketlirini toxtitalmighanliqini éytqan we mundaq dégen:
-Uyghur élining mesilisi xuddi tibetke oxshash köchmen yötkesh, étnik kimlik, tarix, din we iqtisadiy barawerlik qatarliq nurghun mesililerge chétilidighan intayin murekkep mesile. Shunga xitay hökümitining “Sewze we tayaq” istratégiyisi mesilini hel qilishqa yetmeydu. Eger xitayning yéngi rehberliri kona pedini chéliwermey, ademni heyran qalduridighan bir özgirish yasighan bolsa, belkim mesile hel bolghan bolatti. Xitay hökümiti siyasitini azraq yumshatsa téximu chong chataq chiqishidin ensirewatidu. Lékin shunisi barghanche roshenlishiwatiduki, qattiq qol bolup turup, weqe chiqishini tosup qalghili bolmaydu.

Tashqi mesililer zhurnilida élan qilin'ghan “Xitayning gherbiy rayoni-xitay hökümitining Uyghur éli siyasitidiki mesililer” mawzuluq maqalide bolsa, Uyghurlarning yéqinqi zaman tarixida ikki jumhuriyet qurghan bir xelq ikenliki, shunga nurghun Uyghurlarning hélihem shu künlerni esleydighanliqi, shunga xitay köchmenlerning sani we tesirining barghanséri zoriyishining Uyghurlarni qattiq bi'aram qiliwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Maqalide, wang léchüen yürgüzgen qattiq qol siyaset netijiside 2009-yili Uyghurlar we xitaylar arisida qanliq toqunush meydan'gha kelgenliki, arqidin jang chünshyen yötkep kélinip xuddi bir özgirish bolidighandek signal bérilgen we iqtisadiy islahatlar élip bérilghan bolsimu, buning Uyghur élidiki mesilini yenila hel qilalmighanliqi bayan qilin'ghan we bu heqte toxtilip “Jang chünshyen Uyghurlarning naraziliqining tüp yiltizidin hel qilalmidi. Jang chünshyen kelgendin kéyin meschitlerge kirish üchün yash ölchimi békitti. Erebche telim-terbiyini cheklidi. Ramizanda roza tutushni qéyinlashturdi, qosh til ma'aripi Uyghurlarning ish tépishini téximu qéyinlashturdi, nurghun Uyghurlar buning Uyghur tilini yoq qilish meqsiti bilen élip bériliwatqanliqini tonup yétishke bashlidi. Uning üstige jang chünshyenning iqtisadiy tereqqiyat siyasetliri yenila xitayni bay qildi, emma Uyghurlar oxshashla arqida qalduruldi” dep bayan qilghan. Maqale axirida yene Uyghur élida 2009-weqesidin bir qanche yil ötüp ketken bolsimu, xitaylar bilen Uyghurlar arisidiki ziddiyetning hélihem ötkürlükini, u yerge köchürüp apirilghan xitaylarningmu özini bixeter hés qilmaydighanliqini, yeni yighip éytqanda, xitay hökümitining jang chünshyenni chiqirish arqiliqmu mesilini négizidin hel qilalmighanliqini we weziyetning barghanséri yaman'gha qarap kétiwatqanliqini bayan qilghan.