Örkesh dölet: “Barawerlik-xitay kompartiyesi Uyghurlargha bérishni esla xalimaydighan bir ish”

Nöwette muhajirette yashawatqan örkesh dölet aldinqi küni teywen téléwiziyisi 49-qanilining mexsus ziyaritini qobul qilip xitay da'irilirining Uyghurlargha qaratqan milliy assimilyatsiye siyasetlirini qattiq eyibligen.

Melumki, örkesh dölet xitay ichi we sirtini zilzilige keltürgen 1989-yilidiki tyen'enmén oqughuchilar herikitining rehberliridin biridur. U özining 25 yilgha sozulghan muhajiret hayati dawamida chet'ellerdiki xitay démokratchilirining heriketlirige biwasite qatnishipla qalmastin, belki yene Uyghur perzenti bolush süpiti bilen öz milliti duch kéliwatqan siyasiy we ijtima'iy ré'alliqqimu yéqindin diqqet qilip kelgen.

Örkesh dölet aldinqi küni teywen téléwiziyesining xewerler programmisida sözligen sözide nahayiti éniq qilip, Uyghur xelqi nöwette xitay kompartiyisining türlük sahelerdiki ziyankeshlikige uchrimaqta, dep körsetken.

U nöwette Uyghurlar uchrawatqan ziyankeshlikning diniy-étiqad, til, medeniyet we milliy örp-adet qatarliq köp tereplerge tutishidighanliqini eskertken. Bolupmu xitay hökümitining Uyghur xelqini özining diniy étiqadi we tarixiy ré'alliqining teqezzasi boyiche yashashqa yol qoymaywatqanliqini tekitligen.

Örkesh dölet yene munularni bildürgen: “Hazir herqandaq kishi ürümchi kochilirigha ésilghan ‛zamaniwi medeniyetni öginip chümbilingiz échiwéting!‚ dégen lozunkilarni köreleydu. Wehalenki, insanlarning diniy-étiqadigha hörmet qilishning özi zamaniwi medeniyettur. Kim zamaniwi medeniyetning éqimigha xilapliq qiliwatidu? emeliyette, kochilargha égiz ésilghan ashu yoghan xetlik teshwiqat taxtiliri hemmini ashkara dep bériwatmamdu!?”

Örkesh dölet téléwiziye ziyariti dawamida xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan bésim siyasetliri heqqide emeliy misallarni keltürgen:
“Téximu muhimi shuki, Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki toqunush uqum jehettiki perq tüpeylidin kélip chiqqan bolmastin, belki xitay kompartiyesi özi teshebbus qiliwatqan atalmish ‛zamaniwi medeniyet‚ ni zorluq wasitisi bilen yolgha qoyuwatqanliqidin bolghan. Misal üchün éytsaq, Uyghur erliri öz aditi boyiche saqal-burut qoysa yaki ayallar yüzini yapsa ularning duch kélidighini adette ishsizliq yaki ijtima'iy bésim bolupla qalmastin, hetta türmige tutulushtek qismetlergimu yoluqmaqta. Bu peqet intayin kichik misal, xalas.”

U téléwiziye ziyariti jeryanida yene munularni bildürgen: “Omumen éytqanda, xitay kompartiyisi hökümranliq qilghan nechche on yil jeryanida Uyghurlargha qarita basturush we zorawanliq bilen tolghan mustemlike siyasitini qollandi. Shuning bilen bir waqitta Uyghur aptonom rayonigha zor kölemde xitay köchmenlirini yötkep keldi. Uyghurlar yurtigha köchüp kelgen xitay köchmenliridin bezide mundaq geplerni anglaysiz: ‛biz silerge shunche köp yardem qiliwatsaq, shunche köp yaxshi ishlarni qilip bériwatsaq, siler yene bizge qarshi chiqiwatisiler!‚ shunisi éniqki, biz mundaq yardemge esla mohtaj emes. Biz barawer yashashqa mohtaj! halbuki, barawerlik-xitay kompartiyesi Uyghurlargha bérishni esla xalimaydighan bir ish.”

Örkesh dölet Uyghurlarning siyasiy we iqtisadiy jehetlerde duch kéliwatqan éghir ré'alliqi heqqide mundaq dégen: “Biz siyasiy jehette qattiq ézilduq we chetke qéqilduq. Buning netijiside ikkinchi derijilik puqragha aylinip qalduq. Siyasiy jehettiki hoquqsizliqqa egiship iqtisad we bayliq menbelirimiz talan-taraj qilindi. Xitay hökümitining Uyghur aptonom rayonidin élip kétiwatqan néfit, renglik métal, tebi'iy gaz we bashqa san-sanaqsiz yer asti bayliqlirining qimmiti ularning mezkur rayon'gha bériwatqan yardimidin xéli köp. Yene kélip merkezdin kéliwatqan bu atalmish yardemler yerlik Uyghur xelqining qoligha emes, belki Uyghur aptonom rayonigha köchürüp kélinip bu yerni mustemlike qiliwatqan xitay köchmen ahalilirining yanchuqigha chüshidu.”

Örkesh dölet öz nutqida yene munularni qeyt qilghan: “Biz Uyghurlarning pütün millet gewdisi bilen ‛5-iyul weqesi‚ din kéyin kolléktip halda hés qilghan milliy rohiy halitimiz del ümidsizliktur. Rastni éytqanda, Uyghurlar nöwette öz millitining kélechikini tesewwur qilalmaydighan derijige yetti, xitaylar bilen bille inaq yashighili bolidighan herqandaq mumkinchilikke közi yetmeydighan boldi.”

Örkesh dölet axirida munularni tekitligen: “Men shexsen zorawanliq qilmishlirigha qarshi turimen. Herqandaq shekildiki térrorluq hujumlirigha téximu qarshi turimen! bir Uyghur qérindishim mendin: "örkesh buradirim, toghra, sen zorluq küch ishlitishke we térrorluq hujumi qollinishqa qarshi turisen, lékin bizge buningdinmu yaxshiraq bir usul barmu?" dep sorighinida men jawab bérelmey qaldim.”

Tepsilatini awaz ulinishtin anglighaysiz.