Xitayning Uyghurlarni assimilyatsiye qilishi we qarshiliqning suslishishi

Xitay hökümitining “Biz lagér qurmiduq” dégen mezmundiki inkar bayanatliri xelq'araning mesxirisige duch kelgendin kéyin, ular tézla muqamini özgertip “Térrorluq we esebiylikning aldini élish” üchün özlirining “Kespiy téxnika mektipi” achqanliqini, bu mekteplerde idiyewi jehettiki “Késellik” ke giriptar bolghanlarni dawalawatqanliqini jakarlidi. Emma doktor jastin jakobsning qarishiche, xitay hökümitining bu teshwiqati ularning pütkül Uyghur millitini sistémiliq yoqitish nishani qiliwatqanliqining perdazlan'ghan teswiri, xalas.

31-Öktebir küni amérika uniwérsitétining proféssori, tarixshunas jastin jakobs “Washin'gton pochtisi” gézitide mexsus témidiki maqale élan qilip, nöwette xitay hökümitining pütün küchi bilen Uyghurlarni assimilyatsiye qiliwétishke atlan'ghanliqi heqqide toxtaldi.

U aldi bilen hazir “Shinjang” dep atiliwatqan bu rayonning tarixiy chégrasining manjular qurghan ching sulalisi bu rayonni ishghal qilghan 18-esirdin bashlap hasil bolushqa yüzlen'genlikini, ching sulalisi bu rayonda medeniyet, din we til jehette “Aptonomiye” lik haletke toluq ruxset qilghanliqini tekitleydu. Emma 1864-yili yaqub beg ching sulalisining bu rayondiki hökümranliqini aghdurup tashlighan. Aridin on nechche yil ötkende ching sulalisi armiyesi qaytip kélip bu rayonni qayta ishghal qilghan. Ene shuningdin bashlap xitay dölitining Uyghurlarning qelbini we méngisini “Özgertish” urunushi bashlan'ghan. Buning tunji qedimi “Chento” dep atiliwatqan bu xelq arisida kongziche qimmet qarishini tarqitish we xitay tilini ögitish bilen bashlan'ghan. Emma xitay dölitining Uyghurlarni özgertishtiki bu tunji urunushi 1911-yiligha kelgende toluq meghlubiyet bilen axirlashqan. Shuning bilen tengla bu rayonda rusiyening, türkiyening we en'gliyening tesiri ösüshke bashlighan.

Proféssor jastinning pikriche, shuningdin kéyinki jyang jéshi hökümiti bolsun yaki 1949-yilidin kéyinki maw zédong hökümiti bolsun hemmisi birdek diniy yaki rayon perqini nezerdin saqit qilghan halda Uyghurlarni “Jungxu'a milliti” ning bir terkibiy qismigha aylandurushqa zéhin qoyghan. Shuningdek bu jeryanda otturigha chiqqan barliq qarshiliq körsitish heriketlirige yéngidin otturigha chiqqan assimilyatsiye urunushliri arqiliq inkas qayturup kelgen. Shuning bilen birge, Uyghurlardiki qarshiliqning muhim sewebliridin bolghan iqtisadiy we siyasiy jehettiki tengsizlikke xitay hökümiti sewebkar ikenlikini izchil körmeske sélip kelgen. Bu hal taki shi jinping barliq chong hoquqlarni qolgha alghuche bolghan ariliqta mushundaq dawam qilghan.

Biz uningdin ötmüshtikige sélishturghanda hazir xitay hökümitining asasiy meqsiti néme bolushi mumkinlikini soriduq. U bu heqte jawab bérip mundaq dédi: “Hazir xitay hökümiti zadi néme qilmaqchi, dep so'al qoysaq ularning ‛Uyghur dégen néme?‚ dégen so'algha jawab bolghuchi barliq tebirlerning xitay döliti yaki xitay kompartiyesi békitip bergen ölchemge toluq chüshüshini emelge ashurmaqchi boluwatqanliqini bayqaymiz. Mana mushu bash nishanni tiklep qoyghanliqi üchün ular hazir ziyaliylar yaki yuqiri melumat körgen Uyghurlar arisidiki özliri yashawatqan jem'iyette jama'et pikri shekillendürüsh éhtimalliqi bolghan, shuningdek Uyghurluqning némidin dérek bérishi heqqide yéngi pikirlerni otturigha qoyush jür'iti bolghan kishilerni tallap bir yaqliq qiliwatidu. Chünki bu xil idiyeler hazir xitay hökümiti üchün tehdit, dep qariliwatidu. Némishqa dégende ular bu xil idiyelerni ‛chet'elni yiltiz qilghan, chet'el bilen baghlinishliq‚ dep qaraydu. Shuning üchün mushu katégoriyege chüshidighan kishiler hazir xitay hökümitining neziride birdek hujum we tutqun nishani boluwatidu. Chünki bu kishiler ‛Uyghurlarning milliy alahidiliki‚ ning qandaq bolushi kérekliki heqqide xitay kompartiyesi we hökümiti békitip bergen tebirlerge tehdit élip kélidu, dep qaralmaqta. Xitay hökümiti hazir del mushuninggha zéhnini merkezleshtürüwatidu. Yeni ular Uyghur bolmaqning tebirini yéngiwashtin békitmekchi boluwatidu.”

Jastin jakobsning pikriche, nöwette xitay siyasiyonliri we alimliri xitay kompartiyesining rehberlikide “Jungxu'a milliti” idiyesini hemde xitay tilining omumlishishi üchün kalla qaturmaqta iken. Ötken yetmish yilgha yéqin waqittin buyan izchil dawam qilip kelgen assimilyatsiye tedbiri üchün 2000-yilliridin bashlap xitay hökümiti dunyawi tehdit boluwatqan “Térrorizm” ni destek qiliwalghan. Buninggha mas halda 2018-yilidiki xitay hökümiti ötmüshtiki ching sulalisi yaki gomindang hökümitige oxshash iqtisadiy we siyasiy cheklimilerdin zor derijide xali iken. Xitay chégrasigha tehdit peyda qilghuchi “Chet'el jahan'girliri” ning mewjut bolmasliqi sewebidin xitay hökümiti ötken birnechche yilda héch héyiqmastin ichki muqimliq bahaniside Uyghurlarni eng zor derijide basturghan. Buning bilen “Maw zédong dewridin buyanqi eng wehshiy insan heqliri depsendichiliki” otturigha chiqqan. Biz bu halning otturigha chiqishidiki eng muhim sewebning néme bolushi mumkinliki heqqide so'al qoyghinimizda proféssor jastin xitay hökümitining hazir Uyghur jem'iyitini pütünley dindin xali qilmaqchi boluwatqanliqini bildürdi.

“Xitay hökümitining yéngi tebiri boyiche, Uyghurlar téximu zor derijide dindin xaliy kishilerge aylinishi, ular étiqad qiliwatqan islam dini ularning hayatliq pa'aliyet da'irisidin yoqilishi lazim. Shuning bilen birge chet'el bilen baghlinishliqi bolghan barche amillar közdin yütüshi lazim. Ene shu sewebtin ziyaliylar, abruyluq we ongayla közge chéliqidighan yuqiri melumatliq kishilerning ismi meyli shinjangning ichide bolsun yaki téshida bolsun birdek tutqun tizimlikining béshigha tiziliwatidu. Ene shu kishiler xitay dölitining hazirqi bash hujum nishani boluwatqan kishilerdur.”

Proféssor jastinning pikriche, xitay hökümitining asasiy qanunida belgilen'gen “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” diki maddilar hazir xitay hökümitining Uyghurlarni pütkül millet boyiche assimilyatsiye qiliwétishige putlikashang bolghuchi birdin-bir amil iken. Emma dunyaning Uyghurlarni basturushqa tutqan mu'amilisi sewebidin xitay bu xil assimilyatsiyeni burunqidin köp xatirjem dawam qilmaqtiken. Buning bilen nöwette bir milyondin artuq Uyghurning lagérlargha qamilishi hemde u jaylarda xitay tili, xitayche kimlikni özleshtürüshtek hadise kélip chiqmaqta iken.

Biz nöwettiki bu hal mushu yosunda dawam qiliwerse buning kéyinki ewlad Uyghur jem'iyitige qandaq tesirlerni körsitishi heqqide sorighinimizda u mundaq dédi:
“Rastini désem, menmu hazir buning kéyinki tesiri heqqide, bolupmu buning kéyinki bir ewlad kishilerge qandaq tesir körsitishi heqqide oyliniwatimen. Chünki hazir sansizlighan ösmürler ata-anisi ghayib bolghan halda chong boluwatidu. Emma bu ösmürler ata-anilirining néme sewebtin ghayib bolup ketkenlikini bilmeydu. Bu hal shübhisizki bundaq gödeklerge bekmu éghir tesirlerni qalduridu. Qarap turup bir türküm kishiler xizmettin, normal hayattin, a'ilisini qamdawatqan kirim menbesidin pütünley késip tashlan'ghandin kéyin ularning qaranchuqsiz qalghan bala-waqisi pütünley xaniweyran bolup kétidighan gep. Shuningdin kéyin ularni hökümet béqip chong qilidu. Bu nuqtidin alghanda mushundaq weyranchiliqta chong bolghan Uyghur gödekliri xitay kompartiyesi we hökümiti teyyarlap bergen ‛Uyghur bolmaqning tebirliri‚ ni boynigha ésishqa mejbur bolidu. Shuningdek Uyghurlar izchil halda öz milliy kimlikining ayrilmas terkibi qismi dep qarap kelgen chüshenchiler we bashqa mezmunlardin nomus hés qilidighan bolup chong bolidu. Shunga bu nuqtidin biz kelgüsini mölcherliginimizde shinjang rayonida alliqachan zor türkümdiki a'ililerning mushundaq weyran bolup bolghanliqini bayqaymiz.”

Proféssor jastin jakobsning xulase qilishiche, nöwette xitay hökümiti alliqachan kelgüsidiki bir meydan toqunushning uruqlirini térip bolghan. Shunga assimilyatsiye herikitining qanchilik “Utuqluq” bolushidin qet'iynezer medeniyet we til assimilyatsiyesi héchqachan siyasiy jehettiki yughurulup kétishning kapaliti emes iken.