Uyghur ili nopusqa élishni asanlashturdi, lékin Uyghurlargha emes

Xoten bazirining körünüshi. 2013-Yili 6-noyabir, xoten.

Uyghur aptonom rayonluq hökümetning 6 ay awwal yolgha qoyghan yéngi nopus bashqurush islahat chariside, ürümchi bilen qaramay shehiri mustesna Uyghur ilidiki bashqa barliq rayonlarda nopus bashqurush boshashturulup, kishilerning kespiy, öy-mülük ehwali, bashqa iqtisadi shara'iti, xizmiti, ma'arip sewiyisi qandaq bolmisun, nopus bérishni békitken.

Mezkur charide, xususen Uyghurlar köp sanliq jenubtiki rayonlargha kélip olturaqlashquchilargha alahide asanliq yaritip bérilgen. Uningda, olturaqlashquchilar yerlik behrimen bolushqa tégishlik ijtima'iy parawanliq, salametlik we bashqa ijtima'iy sughurtilargha érishetti. Olturaqlashquchining peqet özi olturushluq muqim adrési bolsila kupaye idi.

Bu munasiwet bilen biz alaqidar orunlargha téléfon qilip, mezkur nopus islahat charisining ijra qilinish ehwalini tekshürduq. Tekshürüsh jeryanida Uyghur aptonom rayonluq hökümet chiqarghan nopus bashqurush charisi shertlik ijra qilinidighanliqini bayqiduq.

Ghulja shehirige qarashliq melum bir melum bir saqchi ponkitining bir xadimi, ular bashquruwatqan rayonda ichkirilik köchmenlerning turaqliq adrési bolsila ulargha nopus bérilidighanliqini bildürdi. Lékin u saqchining ashkarilishiche, jenub nopusidiki ahaliler kelse, ulargha nopus bérilmeydiken.

Muxbir: aptonom rayonluq hökümet 5-6 ayning aldida bir höjjet chüshürüptiken, ürümchi, qaramaydin bashqa her qandaq wilayet, sheherge bérip olturimen, deydighanlar bolsa nopus bérilishi kérek, dégen. Bu siyasetni silermu ijra qiliwatamsiler hazir?

Saqchi: 1 nopus béjirish dégenmu? buni béjiriwatidu, biraq kelgen matériyaligha qarap, mushu yerde öyi bolsa, muqim olturushluq jayi bolsa bériwatidu.

Muxbir: démek, ichkiridin kelgen biri jay alsa yaki dukan achsa derhal nopus bérisiler qisqisi?

Saqchi: 1 he-shundaq. Uningdin bashqa eng asasliqi muqim adrési bolsa, shu adrésqa qarap nopus béridu. U adrés, mesilen'ge siz alghan jay yaki yerge bérilgen adrés, eng muhimi shu. Qalghini u shu yaqtin ekelgen nopus kötiki. Uningdin sirt jinayet ötküzmigen tarixiy bolushi kérek. Jinayet ötküzgen tarixiy bolsa bolmaydu.

Muxbir: qeshqer, xoten tereplerdin kélip nopus alimen, dése béremsiler, nopusini yötkep béremsiler?

Saqchi: 1 uni emdi mushu yerning yerlik qarap, uni yuqiri békitip béridu, jenubning nopusini.

Muxbir: démek, jenubning nopusigha bolmaydu, deng?

Saqchi: 1 he, shundaq, jenubningkige bolmaydu.

Muxbir: némishqa jenubningkige bolmaydu? néme sewebtin bolmaydu? ichkiridin kelgen her qandaq yerning bolsa boluwéremdu?

Saqchi: 1 uni biz uqmiduq. U yuqirining bizge chüshürüp bergen ashundaq némisighu u. Bizmu uqmaymiz uni. Lékin u ichkirining bolghanda umu shu ölchemge chüshse bolidu. Buni etilikke nopus bölümidiki xadimlar bilen parangliship baqsingiz bolidu, ete kündüzi.

Biz shu munasiwet bilen yene xoten'ge téléfon qilip, lop nahiyesi hangga yéziliq saqchi ponkitining bir xadimi bilen sözleshtuq. U, yéngi nopus islahatigha asasen her qandaq kishi hangga yézisi yaki xoten shehirige kélip olturaqlashsa, nopus bérilidighanliqini bildürdi. Lékin uning ashkarilishiche, hangga yézisigha kélip olturaqlashqanlarning mutleq köp qismi xitay köchmenliriken.

Saqchi: 2 bu hangga yéza hangga saqchixanisi.

Muxbir: anglisaq, bu xoten, qeshqer tereplerde nopusni qoyuwetken geplerni angliduq, aptonom rayon qararmu chiqarghan oxshaydu bu toghruluq. Qandaq resmiyetlerni béjirish kérek, silerning u rayon'gha bérip nopusqa olturush üchün?

Saqchi: 2 bu yerning sheher, yéza nopusi deymizghu, sheherde olturmaqchi bolsingiz sheherde turushluq saqchixanigha bérip, tizimgha aldurup, waqitliq turushluq guwahnamisi alisiz. Waqitliq turush guwahnamisini béjirip bolghandin kéyin, özingiz xalap ya sheher ya yéza nopusigha ötimen, dep özingiz turushluq orunda nopusqa ötisiz. Lékin nopusqa ötüp üchün siz burun turushluq saqchixanining nopus ispati, qanun'gha xilap qilmishi yoq, dégen saqchi ponkitining xéti bolsa nopusqa alidu hem bu yerning her xil imtiyazliridin behrimen bolalaysiz.

Muxbir: lékin nopusi mesilen, ghulja nopus bolup xoten'ge barsa alamdu nopusqa?

Saqchi: 2 alidu. Lékin nopus béjiridighan herqandaq ishqa hazir qanunsiz qilmishi yaki siyasiy mesilisi yoq bolsa téz béjiridu. Eger uruq-tughqanliringizning arisida bolup qalsa, burun azraq mesilisi bolup qalghan bolsa bek qattiq tekshüreydu, hazir mawu siyasiy ishlar bek edep ketkechke.

Muxbir: nopusni qoyuwetkendin buyan qanchilik adem silerning tewege kirip olturdi? kelgenler barmu? qeyerdin kelgenler köp?

Saqchi: 2 bar. Ichkiridin kelgenler köp sanliq. Köpinchisi xenzular.

Muxbir: silerning yézida qanchilik nopus bar, sizning texminen perzingizde qanchilik nopus bardu, silerning yézida?

Saqchi: 2 bizning yézining nopusi 6 ming chiqar. 6-7 Ming etrapida bolsa kérek. Yéngi nopus tüzümi yolgha qoyulghandin kéyin texminen 50-60 adem kélip nopus alghandu, dep perez qilimen bizning yézigha nisbeten.

Muxbir: silerning yézida Uyghurlar qanche pirsentni igileydu? 70-80-90 %?

Saqchi: 2 xenzular shu 30 % ni igileydu bizning xoten tereplerde. Bizning yézida Uyghurlar 90% ni igileydu. Xenzular 10% ni igileydu.

Muxbir: bu nopusni qoyup bergendin kéyin asasen xenzular kéliwatidu, deysiz. Uyghurlar kelse elwette chetke qaqmaymiz. Emma Uyghurlar kélemdu-kelmemdu, bir mesile. Uyghurlargha xoten'ge kélip nopus élishning zörüriyiti yoq. Lékin xenzular üchün undaq emes. Hazir ular 10%, lékin kelgüside köpeyse, 60-70 % ge yetken waqtida bu sizning turmush usulingizgha tesir qilmamdu? bu sizni bi'aram qilmaywatamdu, dewatimen?

Saqchi: 2 buni chüshinimen, lékin amal yoq bezi ishlargha. Emdi men bu ishni mushunchilik bilimen. Qalghan artuq geplerni sorimang, men uqmaymen.

Uyghur aptonom rayonluq hökümetning mezkur nopus islahat charisi yéqinda xelq'ara axbarat we Uyghur kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghighan. Fransiye agéntliqining yéqinda tarqatqan bir xewiride,, xitayning mezkur nopus islahat charisini xitay köchmenlirining Uyghur iligha köchüsh dolquni peyda qilish üchün chiqarghanliqini ilgiri sürgen.

Xewerde, awstraliye latrop uniwérsitétining milliy munasiwetler mutexessisi jeymis léyboldning sözni neqil keltürüp, “Nopus islahati ashkara éytilmisimu, lékin u xenzular köchmenlerni jenubiy shinjanggha kélip olturaqlishishqa üchün chiqirilghan” dégen.

Lékin jeymis léyboldning fransiye agéntliqigha eskertishiche, bu siyasetning xitay hökümiti közligen nishan'gha yétishi natayinken. U, “Bu siyaset xenzularni xoten'ge oxshash yerlerge jelp qilghan teqdirdimu, lékin u xenzular bilen Uyghurlar ariliship yashaydighanliqidin dérek bermeydu” dep körsetken.