Уйғурларниң паспорт һоқуқи еғир дәхлигә учримақта

Хитайниң йеңи паспорти. 2012-Йили 8-май, шеняң.

Җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң паспорти җуңхуа хәлқ җумһурийити пуқралири дөләт чегрисидин кирип-чиққанда вә уларниң чәт әлдики паалийити җәрянида, шу кишиниң дөләт тәвәлики вә салаһийитини испатлайдиған муһим испат һесаблиниду.

Саяһәт қилиш, оқуш, туғқан йоқлаш вә һәҗ қилиш қатарлиқ сәвәбләр билән паспорт елишқа еһтияҗлиқ болған уйғурлар гәрчә қанунда бәлгиләнгән паспорт берилмәйдиғанлар категорийәсигә кирмисиму, паспорт беҗириши интайин мүшкүл вә мурәккәп болуп кәлмәктә, уйғур елида һәтта паспорт беҗирилиш тәртипиму хитайниң башқа җайлиридин мурәккәп, әмма уйғур аптоном районидики хитайларға болса интайин қулай. Йеқинда радиомизға, хитай даирилириниң дөләт мәмурий салаһийитидики уйғурларниң паспортини йиғиливалғандин башқа, 60 яштин ашқан дәм елишқа чиққанларға паспорт беҗирмәслик һәққидә ички бәлгилимини йолға қоюватқанлиқи һәққидә инкаслар кәлмәктә.

Хитайниң “җуңхуа хәлқ җумһурийити паспорт қануни” 2006-йили 4-айниң 29-күни 10-нөвәтлик мәмликәтлик хәлқ вәкиллири қурултийи даимий әзалири 21-йиғинида мақуллинип, 2007-йили 1-айниң 1-күнидин башлап йолға қоюлған.

Паспорт қанунида көрситилгини бойичә, пуқралардин ғәйрий һөкүмәт иши билән чәт әлгә чиқидиғанлири нопусқа елинған җайдики наһийә дәриҗиликтин юқири йәрлик хәлқ һөкүмитиниң җамаәт хәвпсизлики оргининиң чегридин кириш-чиқишни башқуруш аппаратиға кимлики, нопус дәптири, йеқинда ялаңваш чүшкән сүрити вә илтимас қилиш сәвәбигә мунасивәтлик материялини тапшуруп, адәттики паспорт елишни илтимас қилса болиду.

Җуңхуа хәлқ җумһурийити паспорт қанунида йәнә, җамаәт хәвпсизлики чегиридин кириш-чиқишни башқуруш органлири чоқум илтимас материяли тапшурулған күндин башлап 15 күн ичидә паспортни имзалап тарқитип бериши керәк дәп бәлгиләнгән. Бәлгилимигә хилаплириға чоқум сәвәбини язмичә изаһлиши һәмдә илтимас қилғучиға қанун бойичә мәмурий қайта қарап чиқишни тәләп қилиш яки мәмурий әрз қилиш һоқуқидин бәһримән болидиғанлиқини уқтуруши керәк дәп ениқ оттуриға қоюлған. Һәтта пуқралар мувапиқ җиддий ишлар сәвәбидин җиддий беҗиришни тәләп қилғанда, җамаәт хәвпсизлики чегиридин кириш-чиқишни башқуруш органлири чоқум вақтида беҗирип бериши керәк, дәп тәкитләнгән.

Әмма, уйғурлар хитай пуқраси салаһийити билән паспортқа игә болуш қануний һоқуқиму дәхли-тәрузға учрап кәлмәктә. Хитайниң паспорт қанунида бәлгиләнгән шәртләрдин башқа йәрлик даириләрниң тәләп қилған он түрдин артуқ испат вә һөҗҗәтләрни пүттүрүш үчүн айларчә йол меңип вә һесабсиз пул хәҗләпму, һечқандақ чүшәндүрүш берилмәстин паспортини қолиға алалмайватқан уйғурлар интайин көп.

Әслидә “җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң паспорт қануни” ниң 13-маддисидики бәлгилимигә асасән, қандақ кишиләргә паспорт беҗирип берилмәйду дегәндиму ениқлима берилгән болуп:

1. Җуңхуа хәлқ җумһурийити тәвәликидә болмиғанлар;
2. Салаһийитини испатлап берәлмигәнләр;
3. Илтимас қилишта сахтипәзлик қилғанлар;
4. Җинайи җаза һөкүм қилинип, җаза өтәватқанлар;
5. Ахирлашмиған һәқ тәләп делоси болғанлиқтин, хәлқ сот мәһкимиси чегридин чиқишқа болмайдиғанлиқини уқтуруш қилғанлар;
6. Җинайи ишлар делосидики җавабкар яки җинайәт гумандари һесаблинидиғанлар;
7. Говуйүәнниң алақидар мәсул тармиқи чегридин чиққандин кейин дөләт хәвпсизликигә зиян йәткүзиду яки дөләт мәнпәәтигә еғир зиян йәткүзиду дәп қариғанлар.

Йеқинда радиомизға кәлгән инкасларға қариғанда, уйғур аптоном районида даириләр юқириқи паспорт берилмәслик бәлгиләнгәнләрдин сирт йәнә, яшанғанларға паспорт беҗирип бәрмәсликтәк ички бәлгилимини иҗра қиливатқан болуп, бу һәқтә уйғур елидики мәлум вакалитән паспорт беҗириш ширкитиниң бир хадиминиң чүшәндүрүшичә, даириләр уйғурлардин дәм елишқа чиққан вә 60 яштин ашқанларғиму паспорт беҗиришни тохтатқан. Ундин башқа йеқинда дөләт мәмурлири ичидики уйғурларниң паспортлири даириләр тәрипидин сақлап башқуруш баһанисидә йиғивелинған.

Биз даириләрниң немә сәвәбтин яшанғанларниң паспортини беҗирмәйдиғанлиқини сораш үчүн үрүмчи шәһәрлик җамаәт хәвпсизлик идариси чеградин кирип чиқишни башқуруш идариси билән алақиләштуқ, әмма телефонни алған хадим “бу һәқтә һечнемә билмәймән, биз паспорт ишлимәймиз” дәпла телефонни үзди.

Уйғурлар паспорт илтимас қилиш, беҗириш җәрянидиму охшашла талай қетимлап даириләрниң мушундақ мәсулийәтсизлик билән инкар қилиши, рәт қилиши, һәтта тәһдитлиригә учрап кәлмәктә. Хитай паспорт қануниниң йигирминчи маддисида “паспорт имзалап тарқатқучи орган хизмәтчилири паспорт беҗириш җәрянида төвәндики қилмишлардин бири көрүлсә қанун бойичә мәмурий чарә көрүлиду; җинайәт садир қилғанларниң мәсулийити қанун бойичә сүрүштүрүлиду” дәп көрситилгәнләр:

1. Қобуллап бир тәрәп қилишқа тегишликлирини қобуллап бир тәрәп қилмиғанлар;
2. Намувапиқ сәвәб билән бәлгиләнгән муддәт ичидә имзалап тарқатмиғанлар;
3. Дөләт бәлгилигән өлчәмдин артуқ һәқ алғанлар;
4. Илтимас қилғучидин пара тәләп қилған яки пара қобул қилғанлар;
5. Ясаш, имзалап тарқитиш җәрянида еришкән шәхси учурларни ашкарилиған, пуқраларниң қанунлуқ һоқуқиға дәхли тәрз қилғанлар;
6. Һоқуқини қалаймиқан ишлитиш, хизмәттә бипәрвалиқ қилиш, нәпсанийәтчилик қилмиши барлар;

Хитайниң паспорт қанунида, қайси милләт болушидин қәтийнәзәр һәр қандақ бир хитай пуқрасиниң паспорт елиш һоқуқи қоғдилидиғанлиқи ениқ бәлгиләнгән, һалбуки хитай пуқраси саниливатқан уйғурларниң паспорт һоқуқи мана бу қанунни йүргүзидиған орган вә кишиләр тәрипидин халиғанчә дәпсәндә қилинмақта. Уйғурларниң паспорт һоқуқиға игә болалмаслиқи һәққидә тохталған америкидики уйғур паалийәтчиси мәмәт тохти әпәнди “хитайдин ибарәт бир дөләт, пуқрасиға бәргән асасий қанундики капаләтлирини уйғурға бәрмәйватиду, гәрчә уйғурға паспорт берилмәйду дәп қанун чиқиралмисиму, компартийиниң бесими бойичила уйғурларни милләт бойичә топ йәкүн айрим сиясәтни йолға қоюп җазалимақта. Бу әмәлийәттә хитай аптономийә вә асасий қанунила әмәс, хитай өзи имза атқан хәлқаралиқ келишимләргиму хилап еғир җинайәт....” дәп билдүрди.