Xitayning pasport yighish herikitide türkiyedin öy sétiwalghan Uyghurlar awarichilikke uchrighan
2016.11.28
Uyghur éli da'irilirining öktebir ichide Uyghurlarni merkez qilip shexsi pasportlarni omumyüzlük qayta yighiwélishqa bashlighanliqi muhajirettiki Uyghurlardila emes, xelq'ara metbu'atlardimu küchlük ghulghula qozghawatqan bir peytte, radiyomizgha kelgen bu heqtiki yéngi inkaslardin da'irilerning pasport yighish herikitining emdilikte chet'ellerge chiqqan Uyghurlarni keng da'iride sörüshte qilish we tedbir körüsh basquchigha ötkenliki melum . Bolupmu, soda - sétiq yaki sayahet bilen türkiyege chiqqan we türkiyedin öy sétiwalghan Uyghurlar qattiq so'al - soraq we bihude awarichiliqqa yoluquwatqan bolup, hetta bu xil jiddiylik türkiyidiki Uyghurlarning öy mülük, sayahetchilik, mulazimet shérketlirigimu tesr körsetken .
Ötken ayda Uyghur élidiki shixenze, manas, qumul we midung shehiridiki j x tarmaqlirining 18-öktebirgiche pasportlarni tapshurup bérish heqqidiki uqturushi tarqilip, küchlük diqqet qozghighan idi. Xitay jama'et xewpsizlik tarmaqliri uqturushta körsitilgen qisqa möhlet ichide shexslerning pasportlirini özliri turushluq jaylardiki j x idarilirige yaki nopusi turushluq saqchixanilargha tapshurup bérishini telep qilghan. Pasportlarni yighish uqturushlirida yéqin muddette pasportini tapshurmighanlarning pasportining tonglitip qoyulidighanliqi yaki pasport igilirige awarichilik bolidighanliqi agahlandurulghan idi. Uyghur élidiki jama'et xewpsizlik idarilirige qaratqan téléfon ziyaretlirimiz xewerni delilligen idi, yeni pasport yighiwélish siyasitining Uyghur élining barliq jaylirida birdek ijra qilin'ghanliqi melum.
Atush sheherlik saqchi idarisidin ziyaritimizni qobul qilghan bir Uyghur saqchi atushtimu - 25 öktebirgiche pasportlarni nopus tewelikidiki saqchixanilargha tapshurush uqturushi tarqitilghanliqini, kéchikkende 29 - öktebirdin qalmasliqi kéreklikini éytti. Uning déyishiche, yighish möhliti bérilgen bolsimu, emma pasportlarni qachan qayturup béridighanliqi heqqide hazirche héchqandaq buyruq yaki siyaset chüshmigenlikini éytqan we hejge hemde türkiyege chiqqan Uyghurlarning bekrek sürüshte qilinidighanliqini éytqan idi.
Radiyomizgha bu heqte yene yéqinda kelgen yazma inkaslardin derweqe da'irilerning qaytidin yolgha qoyghan pasport yighiwélish siyasitining asasliq nishanining yenila Uyghurlar boluwatqanliqi ashkarilanmaqta. Özini ürümchidin dep tonushturghan bir kishining melumat yollishiche, chet'ellerge chiqqan tarixi bar, bolupmu türkiye wizisi bar pasport igiliri sayahet we seper ishliriridin xitayning so'al - soraqlirigha uchrimaqta iken. Uning qeyt qilishiche, özimu pasportini waqtida tapshurup bergendin kéyin, türkiyege sayahetke chiqqanliq tarixi bolghanliqi üchün da'iriler teripidin so'al -soraqqa uchrighan. Soraq jeryanida özining istanboldin öy alghanliqini, öyini ijarige bérish sewebi bilen türkiyige barghanliqini éytqan we bu jawabi üchün da'iriler emdi uning néme üchün türkiyidin öy sétiwalghanliqini sürüshte qilish piyigha chüshken we öy xetlirini tapshurushni telep qilghan we tekshürüp mesile körülmigende qayturup béridighanliqini éytip élip qalghan. Uning bildürüshiche, pasport igilirining chégra atlash tarixi we sewebliri, pasportqa kirgüzülgen shexsi uchurlar qatarliqlarni tekshürüsh dawam qilmaqta bolup, ürümchining özidila 10 mingche Uyghurning pasporti etkes qilin'ghan. Da'irilerning pasportni yighiwalghandin kéyin, Uyghurlarni so'al - soraq, qiyin - qistaqlargha élishi Uyghurlarda türlük endishilerni peyda qilmaqta iken.
Biz da'irilerning yighiwalghan pasportlarning qachan igilirige qayturup bérilidighanliqi, türkiye qatarliq ellerge chiqqan Uyghurlarning qattiq sürüshte qilinishining sewebliri heqqide munasiwetlik orunlardin melumat élishqa tirishqan bolsaqmu, ular ziyaritimizni ret qilip kelmekte.
Bu heqte türkiyining istanbul shehiride öy mülük we bashqa mulazimet ishlirida ela we adil mulazimliri bilen Uyghurlarning qarshi élishigha érishken uniwérisal mulazimet shérketliridin nur shirkiti bilen alaqilashtuq, shérket mudiri sabirjan ependi, yéqinqi on künde Uyghur élidin kélidighan sayahetchilerningmu birdinla toxtap, öy mülük ishliriningmu astilap, shirketning normal yürüshüshigimu tesiri bolghanliqini bildürdi :
Sabirjan ependining éytishigha qarighanda, Uyghur élidin kélip türkiyedin öy sétiwalghuchilar yéqinqi 2, 3 yilda xéli köpeygen, ular asasen istanbulning Uyghurlar küp rayonliridin öy sétiwéliwatqan bolup, asasen ömrining axirini xatirjem ötküzüsh, balilirini oqutush, anche - munche soda qilish dégendek isteklerde sétiwalghan, hemmisi qanunluq resmiyetler, kélishimlerge asasen sétiwalghan shexsi öyler, xitay hökümitining yaki türkiyening bu öy mülük igilirini aware qilidighan'gha bashqa asasi yoq.
Wetendin kelgen tughqanlirining guwahliq resmiyet ishliri üchün, xitay konsulxanisigha chépip yürgen istanbulda yashaydighan bir Uyghurning éytishiche, da'iriler xitay pasporti bilen i'istanbulgha kélip, öy élip we balilirini oqutuwatqan Uyghurlarghimu, istanbulda turush we öy élish seweblirini we resmiyetlirini körsitishni a'ilisidikiler arqiliq uqturghan bolup, Uyghur élidin kélip türkiyide yashawatqan Uyghurlarmu oxshashla xitayning pasport yighish herikitidin kéyin, özining qaytqandin kéyin qandaq weziyetke duch kilidighanliqidin endishe qilmaqta iken .
Pasport yighishning néme üchün peqet Uyghur élidila yürgüzüliwatqanliqigha da'ir so'alimizgha atush saqchisining bergen jawabi “Shinjang alahide rayon bolghachqa, pasportqimu alahide siyaset yürgüzilidu ” bolghan idi.
Xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilati 22-noyabir seyshenbe küni tor békitide bayanat élan qilip, “Uyghur aptonom rayonida saqchilarning öz hoquqidin halqighan derijide, yerlik Uyghurlarning pasportini rayonlar boyiche kolléktip yighiwélish, musulmanlargha qarita kemsitish xaraktéridiki inchike tekshürüsh, soraq qilish, ularning sayahet we bashqa sewebler bilen chet'ellerge chiqishigha qarita her xil cheklimilerni kücheytish qatarliq kishilik hoquq qanunigha xilap wasitilerni qolliniwatqanliqi” ni ashkarilap, xitay hökümitini tenqidlen'gen. Shundaqla yene, xitay hökümitining Uyghur, tibet qatarliq xitay bolmighan milletlerge qaratqan pasport siyasitide, xitay puqraliridin perqliq halda yillardin buyan her xil belgilime, cheklimilerni yolgha qoyup, pasport béjirishni tesleshtürüsh, hetta pasport bermesliktek qattiq siyasetlerni yürgüzüp kéliwatqanliqi tilgha élinip, xitay hökümitini milletlerge qarita barawer mu'amile qilishqa, Uyghur, tibet qatarliq xitay bolmighan milletlerge qarita milliy we diniy kemsitish siyasiti yürgüzmeslikke chaqirghan idi.