“Uyghur élidiki qamal we teqib rayondiki hemme xelq üchün oxshashla chidighusiz”

Xitay hökümiti Uyghur élidiki teqib we qamalni yenimu kücheytish üchün pen-téxnikining barliq imkanlirini ishqa séliwatqanliqi melum. Közetküchiler, xitay hökümitining bu xil yuqiri bésimliq tedbirliri yalghuz rayondiki Uyghurlarghila emes, belki xitaylarghimu bésim peyda qiliwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Xitay hökümitining Uyghur élide yuqiri téxnikiliq qamal sistémilirini qollinip, uni rayondiki ahalilerni teqib qilish, kontrol qilish, ularning pikir erkinlikini cheklesh üchün ishlitiwatqanliqi közetküchilerning küchlük diqqitini qozghimaqta. Amérikidiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” 5-séntebir küni élan qilghan bir doklatida, xitay hökümitining Uyghur élini yuqiri téxnikiliq qamal sistémisi we ularning türlirini sinaq qilidighan “Sinaq meydani” gha aylanduruwalghanliqi bildürülgen. 

Bu yil awghustta ürümchidiki xelq'araliq yermenke merkizide “4-Nöwetlik xitay yawru-asiya bixeterlik körgezmisi” échighan. Uningda türlük yuqiri téxnikiliq üsküniler, bolupmu süzüklük derijisi intayin yuqiri bolghan bixeterlik kaméraliri, uchquchisiz ayropilan we mashina ademler körgezme qilin'ghan. “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning doklatida körsitilishiche, ilgiri shénjin shehiride échilip kéliwatqan bu yermenke ornining nöwette Uyghur éligha yötkilishi xitay hökümitining Uyghur diyarini bu türdiki yuqiri pen-téxnikiliq qamal sistémisini sinaq qilidighan meydan'gha aylanduruwatqanliqining netijisi iken. 

Doklatta xitay hökümitining Uyghur élidiki kontrolluqni kücheytish üchün yuqiridikilerdin sirt yene kishilerning téléfonliridiki atalmish ziyanliq uchurlarni tazilaydighan eplerni yasap chiqip, her bir kishidin bu epni téléfonigha chüshürüshni telep qilghanliqi ilgiri sürülgen. Shuning bilen bir waqitta yene aptomobillargha signal bérish sistémisi orunlashturghanliqini, 2016-yili saqchi organliri, qatnash-transport, sot we banka qatarliq 40 tin artuq orunning puqralar heqqidiki uchurlarni öz ara ortaqlishidighan zor bir sistéma shekillendürüsh üchün kélishkenliki bayan qilin'ghan. 

Yéqinda Uyghur aptonom rayonluq maliye nazaritining naziri wen xeychünning aldinqi yérim yilliq xamchot heqqide bergen doklatida, xitay da'irilirining nöwette “Bixeterlik kaméralirini torlashturush, öz-ara uchur yetküzüsh supisi qurulushi” dep atiliwatqan bir téxnika qurulushigha zor meblegh séliniwatqanliqi melum boldi. “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning doklatida, yuqirida tilgha élin'ghan siysiy kontrolluq üchün qolliniliwatqan yuqiri téxnika türlirining Uyghur qatarliq yerlik milletlerning heq-hoquqlirigha éghir tehdit élip kelgenliki bildürülgen. 

Gérmaniyediki “Yawropa medeniyiti we ilahiyetshunasliq instituti” ning oqutquchisi doktor adriyan zénz, Uyghur élidiki bu xil teqib sistémisining sabiq sherqiy gérmaniye dewridiki yuqiri bésimliq teqib sistémisini eslitidighanliqini ilgiri sürdi we mundaq dédi: 

“Uyghur élining weziyiti saqchi döliti tüzümi bilen idare qilin'ghan sabiq sherqiy gérmaniyege oxshap qalidu. Sabiq sherqiy gérmaniye hökümitimu kishilerni ‛bérlin témi‚ we shuningdek gherb chégraliridin uzaq tutush üchün ene shundaq xewpsizlik we teqib sistémilirini qurghan. Elwette, bu dölet üchünmu intayin éghir iqtisadiy yük idi. Uyghur élimu del shundaq boluwatidu. Uyghur élidiki kishiler sirtqa chiqip kétishni arzu qilidu. Menche peqetla Uyghurlar emes, xitaylarmu u yerdin kétishni arzu qilidu. Hetta nechche ewladtin béri Uyghur élide yashap kéliwatqan xitaylarmu kétishni arzu qilidu. Menche, bundaq qattiq bixeterlik tedbirliri Uyghurlarning jem'iyetke bolghan yatlishishini keltürüp chiqiridu, shuning bilen birge yene bu yerdiki xitaylardimu oxshash weziyet shekillendüridu. Menche bu intayin xeterlik ehwal.” 

Halbuki, közetküchilerning yuqiriqidek agahlandurushining eksiche, xitay hökümiti Uyghur élide bu xil yuqiri téxnikiliq teqib türlirini dawamliq tereqqiy qildurushni telep qilmaqta. Xitay kompartiyisi merkizi komitéti siyasiy byurosining ezasi, siyasiy-qanun komitétining sékrétari ming jyenju yéqinda ürümchide ziyarette bolghanda, Uyghur élida muqimliqqa kapaletlik qilip, térrorluqqa qarshi turushta siyasiy sapani östürgendin bashqa, yéngi téxnikilardin paydilinish we istixbarat sahesidiki yéngi téxnikilarni omumlashturushning ehmiyitini tekitligen idi.  

“Uyghur kishilik hoquq qurulushi” tetqiqatchisi hénriy shajéwski sözide, bixeterlik tedbirlirining xitayning “Bir yol, bir belwagh” istratégiyisige kapaletlik qilish üchün éliniwatqanliqi mölcherliniwatqan bolsimu, emma buning toghra bir tedbir emeslikini eskertti. U mundaq dédi: “Bezi közetküchiler, xitay Uyghur élidiki bixeterlik tedbirlirini ‛bir belwagh, bir yol‚ istratégiyisining bixeterlikini kapaletke ige qilish üchün qildi, dep qaraydu. Chünki Uyghur éli xitayning ‛bir belwagh, bir yol‚ istratégiyisining muhim bir tügini, shundaqla yawru-asiyagha échilidighan derwazisi. Emma bu yerdiki mesile, xitayning ‛bir belwagh, bir yol‚ istratégiyisini kapaletke ige qilishtiki wasitisi bixeterlik tedbirliri bolmasliqi kérek. Uyghurlar rayonda iqtisadiy, siyasiy we salahiyet jehettimu tengsiz mu'amilige uchrawatqan bir shara'itta, xitay éliwatqan bundaq tedbirler mesilige toghra jawab bolalamdu? menche bu rayondiki Uyghurlarning naraziliqini tügitishning charisi emes. Bu, Uyghur éli üchünla emes, belki xitayning muqimliqini qoghdash üchünmu toghra bir usul emes.” 

Adriyan zénz ependi Uyghur élide éliniwatqan bixeterlik tedbirlirining Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyat üchünmu zor bir tosalghuluqini bildürdi. U mundaq dédi:“Derweqe, bu rayonni éghir derijide maliye yardimige béqindurush istratégiyisi. Chünki bundaq tedbirler iqtisad üchünmu paydisiz. Chünki bundaq tedbirler sewebidin tijaretke kétidighan waqit uziraydu. Uyghur élida bir shirket achqanda bixeterlik kamérasi, bixeterlik qoghdighuchi dégendek nurghun bixeterlik shertliri bolghanliqi üchün bir shirketni échish üchün kétidighan maliye ösüp kétidu. Emgek küchlirining yötkilishini qiyinlashturidu. Shunga bu aqiwette xitayning özige maliye yüki peyda qilidu. Elwette xitay buninggha razi bolghan muddetkiche hökümetke héchnéme bolmasliqi mumkin, emma u yerdiki xelq üchün bolsa hayat chidighusiz derijige yétip qalidu.”