Chapqal nahiyiside ochuq sot échilip, bir türküm Uyghurlar mehkum qilindi

Xitay qoralliq küchlirining kolléktip sotliniwatqan 55 Uyghurni sot meydanigha ep kelgen körünüsh. 2014-Yili 27-may, ghulja.

Charshenbe küni, chapchal nahiyisining qaynuq bazirida échilghan ochuq sotta, dilmurat ömer, nizamiddin toxti qatarliq 9 neper Uyghur qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Qamaqqa höküm qilin'ghanlarning eng yuqirisigha 14 yilliq eng töwinige 3 yilliq qamaq jazasi bérilgen.

Bu, xitay da'irilirining bu yil 23‏-may Uyghur élide “Térrorluq” qa qattiq zerbe bérish herikiti bashlighandin buyan, yene bir qétimliq “Medeniyet zor inqilabi” dewridiki usulni qollinip adem jazalishidur. Shundaqla bu yene, ghulja teweside yéqinqi bir aydin buyan échilghan 2‏-qétimliq ochuq sot.

Ötken ayda da'iriler ghulja tenterbiye meydanida ochuq sot échip, 55 kishige höküm élan qilghan. Ulardin 3 kishini ölüm jazasigha buyrughan idi.

Qaynuq baziridiki ochuq sotta, da'iriler jazagha tartilghan Uyghurlarni térrorluq teshkilatigha yétekchilik qilish, qatnishish, döletni parchilashqa qutratquluq qilish qatarliq “Jinayetler” bilen eyibligen bolsimu, biraq ularning qaysi térrorluq teshkilatigha qatnashqanliqi we yétekchilik qilghanliqi heqqide héchqandaq tepsiliy uchur bergen.

Xitay hökümiti bu ochuq sotlarning tepsilatigha da'ir konkrét uchurlarni izchil kontrol qilip keldi.
Biz chapchal nahiyelik siyasiy qanun komitétigha téléfon qilip, ochuq sot ehwalini, mehkumlarning özini aqlishigha yol qoyulghan-qoyulmighanliqini sorighan bolsaqmu, biraq qanun komitétining xadimi so'alimizgha jawab bérishni ret qildi.

U: bu ehwal manga taza éniq emes, dep körsetti.

Bu qétimqi ochuq sotta yene, 25 kishining qolgha élin'ghanliqi we 14 kishige jinayi tutup turush qarar qilin'ghanliqi élan qilinip, bu kishiler hijret we jihadni terghib qilish, chégra atlap térrorluq teshkilatigha qatnishishqa we döletni parchilashqa urunush, milliy öchmenlikke qutratquluq qilish qatarliq jinayetler bilen eyiblen'gen.

Chapchal nahiyiside olturushluq bir yerlik ahale, mehkum qilin'ghan we qolgha élin'ghanlarning ichide qaynuqluq Uyghurlardin 9 kishi barliqini bildürdi.

U mundaq dédi: qaynuqtin 9 kishi barghu, deymen. Omumisi bolup 48 adem iken, shuning ichide qaynuqtin 9 kishi barghu, deymen. Ularning ichide qolgha alghinimu bar, höküm élan qilghinimu bar, toxtatqinimu bar. Toxtatqini 29 mu xudayim. Höküm élan qilghini 9 mu eytawur. Qolgha alghini nechcherey mushundaq qilip, 3 türkümge bölüp tügettighu.

Chapchalning bir mes'ul kompartiye emeldari “Xelq géziti” ge bergen melumatida, ochuq sotqa 3 ming adem qatnashqanliqini bildürüp, ularning “Térrorluq” qa qarshi “Xelq urushi” sépidin orun alghanliqini ilgiri sürgen.

Lékin xitayning bu atalmish “Térrorluqqa qarshi xelq urushi”, kishilik hoquq pa'aliyetchilirining tenqidige uchrap kelgen. Kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarishiche, bu uqum qanun bilen idare qilish, mehkumlarning adil sotlinish hoquqigha xilap.

Chapchal nahiyiside olturushluq bir Uyghur ayal, sotqa nurghun adem qatnashqan bolsimu, biraq hökümet teshkillep aparghanliqini we mehkumlarning ichide bir ayalning barliqini bildürdi.

Uyghur ayal: ochuq sot chapchalda échilmidi, qaynuqta échildi. Yaq, biz baralmiduq, qalaymiqan barghuzmaptughu. Ishqilip, mekteplerdin kommunalardin qatnishiptu, deydu. Biz ayal kishi bolghandin kéyin öyde olturup turduq. Yoldishimningmu ishi chiqip qélip umu baralmidi. Béziler bérip ülgürmiduq, adem jiqken, deydu.
Muxbir: tünügün sotlan'ghanlarning ichide silerning mehellidin birersi barmu?
Uyghur ayal: he-yaq, chort yoq.
Muxbir: qaysi sumbullarning barken?
Uyghur ayal: ashu qaynuq özining bar oxshaydu, dédimu ishqilip. Jaghistay, niminingki ghuljining bar oxshaydu. Choqur yézisi barghu, shu yerdin 3-4 balilar bar, dewatatti. Arisida bir ayal bar, demdu, ishqilip taza éniq uqmidim.
Muxbir: bular néme, dep sotlan'ghan boldi, axiri shuning bilen?
Uyghur ayal: shu siyasiy jehettin sotlandighu, deymen.

Qaynuqtiki ochuq sot xotenning qaraqash, qeshqerning qaghiliq nahiyiliride xitay amanliq küchlirige hujum qilish weqesi yüz bérip, weziyet yene keskinliship ketken bir mezgilde échilghan.

20‏-Iyun, qaraqash nahiyisining manglay yézisida xitay tekshürüsh ponkiti hujumgha uchrap, ponkittiki 5 saqchi öltürülgen. Bu weqedin bir kün kéyin yeni 21‏-iyun küni, xitay amanliq küchliri qaghiliq nahiyiside saqchi idarisige hujum qilghan 13 Uyghurning étip tashlan'ghanliqini élan qilghan.

Xitay hökümiti ilgiri Uyghur qarshiliq heriketlirini sherqiy türkistan islam herikitining pilanlap kéliwatqanliqini ilgiri sürüp kelgen idi. Biraq yéqindin buyan bu qarshiliqlarning sherqiy türkistan islam herikiti bilen teshkili munasiwiti yoq bolsimu, uning idiyiwi tesiri bériwatqanliqini tekitleshke bashlidi.

Lékin bezi mutexessisler we kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarishiche, Uyghur qarshiliq heriketlirini xitayning siyasiti keltürüp chiqarghan.

Amérika turushluq iqtisadshunas xé chinglyen xanim bu qarashtiki xitay ziyaliylirining biri. U, xitayning Uyghurlarni “Medeniyet inqilabi” dewridiki ochuq sot échish qatarliq qalaq wasilarni qollinip basturushi mesilini hel qilmaydighanliqini bildürdi. Uning qarishiche, junggo hökümiti Uyghurlarning öz -özini idare qilishigha yol qoyushi kérek. Bu mesilining hel qilishning eng muwapiq charisidur.

Xé chinglyen: eger bir junggo ziyaliysining nuqti'ineziridin qarighanda, méningche az sanliq milletler rayoni yenila öz-özini idare qilghini yaxshi. Bayliqni qandaq ishlitishni ularning özi qarar qilishi, yerlikning qandaq til qollinip, özlirining kéyinki ewladlirini terbiyileshni ularning özi békitishi lazim. Milliy aptonomiyede öz özige xoja bolushi kérek. Dölet mudapi'e we tashqi ishlarda merkizi hökümetning buyruqigha boy sunsila boldi. Eger mushundaq bolsa, ziddiyetni nahayiti köp pesiyetti. Yene bir mesile, shinjang we shizang qatarliq rayonlarning nopus bésimi nahayiti éghir, buni yenggillitish kérek. U yerge köchmen yötkeshni toxtitish nisbeten toghra tallashlarning biri, dep qaraymen, dédi.

Xé chinglyenning körsitishiche, Uyghur qarshiliq herikitini térrorluq, dep qarash-qarimasliq kishilerning mesilige qaysi nuqtida turup baha bérishigha baghliq. U, Uyghurlarning hujumi xitay hökümiti we keng xitay puqralirining neziride térrorluq we kishilik bixeterlik mesilisi, dep qarilidighanliqini eskertip, eger milliy perqni bir chetke qoyup tursaq, puqragha qaritilghan hujum bilen hujumgha qarshi tedbirlerning her ikkisi awam puqralargha ziyanliq. Biraq bashqa bir nuqti'inezerdin qarighanda, shinjangdiki weqeler qoyuq milliy qarshiliq herikiti tüsige ige, dédi.