Xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonining 60 yilliqida dawamliq qattiq zerbe bérishni tekitlidi

Yu jéngshing héytgah jameside diniy zatlarni ashqunluqqa qarshi turush kürishide aktip rol oynashqa chaqirdi. 2015-Yili séntebir, qeshqer.

Pa'aliyetchiler we xelq'ara közetküchiler Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 60 yilliqida xitay merkizi hökümitining pursetni gheniymet bilip, Uyghur ilida kishilik hoquq, diniy erkinlik we Uyghurlarning muxtariyet hoquqigha hörmet qilinidighanliqigha da'ir bezi ijabiy signallarni bérishini ümid qilghan idi.

Biraq, xitay merkizi hökümiti wekiller ömikining bashliqi yü jéngshingning 26‏-séntebir qeshqerde qilghan sözi uning hazirqi siyasitide héchqandaq özgirish bolmaydighanliqining signali, dep qaraldi.

U, hazirgha qeder ashkara sorunlarda qilghan sözide dawamliq térrorluq we ashqunluqqa qarshi turushni qattiq tekitlep, emma Uyghur ilining siyasiy hoquq we bayliq teqsimatidiki tengpungsizliqni qandaq tügitish, Uyghur aptonom rayonining siyasiy, iqtisadi qarar chiqirish mixanizimini bir tereplimilik halda xenzular kontrol qilishtek ehwalni qandaq özgertish heqqide héchqandaq pikir bayan qilip baqmighan.

Amérikidiki junggo weziyet analizchisi chén kuydé ependi, “Uyghur aptonom rayonining 60 yilliqi béyjing hökümitining Uyghurlar bilen yarishishini ishqa ashurush üchün obdan purset idi” deydu.

Biraq uning körsitishiche, xitay rehberlirining sözliride béyjingning “Shinjang siyasiti”de birer özgirish bolidighanliqining héchqandaq béshariti yoq.

Chén kuydé mundaq deydu, “Hazir biz junggo kompartiyesining shinjang siyasiti özgiridighanliqining héchqandaq bésharitini körüp baqmiduq. Uning tüp shinjang siyasiti téximu éghirlashqandek, téximu rehimsizleshkendek qilidu. Buni biz hemmimiz körüp yételeymiz.

Shinjangning bashqa jehettiki ehwali bashqa az sanliq millet rayonlirigha qarighanda intayin éghir. Chünki, u béshidila yer shari térrorluqqa qarshi turush herikitini bahane qilip, shinjang musteqilliq herikitini térrorluqqa baghlidi. U bu arqiliq xelq'ara jem'iyetning közini baghlap, uni shinjangning muxtariyet kürishi, shinjang xelqining tüp siyasiy, iqtisadi, medeniyet heq teleplirige zerbe bérishning izchil bahanisige aylanduruwaldi.”

Chén kuydé ependi yene, Uyghur ilining siyasiy hoquq we iqtisadi igilikidiki tengpungluq buzulup, hoquq we bayliqni pütünley bir tereplimilik halda xenzular kontrol qiliwalghanliqini bildürdi.

U, bu ehwal Uyghur ilidiki barliq ziddiyetning menbe'i ikenlikini eskertip, aptonom rayonning qarar chiqish mixanizimida Uyghurlarning héchqandaq tesiri qalmighanliqini, eger béyjing hökümiti bu ehwalni üzgetmise, Uyghurlar bilen xenzular otturisidiki toqunush peseymeydighanliqini bildürdi.

Chén kuydé mundaq dédi, “Shinjangdiki az sanliq milletler tüzülme ichide barghanséri yeklendi. Ularning tüzülme ichidiki sani téximu azaydi. Ularning asasen qarar chiqirishqa qatnishish mumkinchiliki we hoquqi qalmidi. Ularning burun ehwali bir qeder yaxshi idi. Burun Uyghurlar héch bolmisa qarar chiqirish mixanimiz ichide xizmet qilatti. Biraq hazir ulargha héchqandaq purset qalmidi.

Shunga, hazir kompartiye siyasiti özining tengpungluqini yoqitip qoydi. Uyghurlar qarar chiqish mixanizimining ichide xizmet qilsa, ular héch bolmisa Uyghurlarning mesilisini, Uyghurlar bilen xenzularning munasiwitige alaqidar mesililerni yaxshi bilidu. Ular mesilige bashqa bir nuqtidin qarighachqa mesile muzakirige qoyulghanda, u azraq bolsimu tengpungluq rolini oynaydu. Hazir bu tengpungluq buzulup, téximu radikal yolgha qarap mangdi.

Uningda tengpungluqni saqlaydighan küch qalmighanliqi üchün u ikki milletning düshmenlikini kücheytip, hazirqi toqunushqa élip keldi.”

Yü jingshéng bashchiliqidiki merkizi hökümet wekiller ömiki bu qétim 5 guruppigha bölünüp, Uyghur ilining xoten, qeshqer, aqsu, korla, börtala, sanji qatarliq sheherliride, shixenze qatarliq bingtu'en'ge qarashliq sheher, rayonlarda tekshürüsh élip barghan. Yü jingshéng qeshqerge chüshken guruppigha mes'ul bolghan.

U “Bésimliq weziyetni dawamliq saqlash” pikrini 26‏-séntebir qeshqerde yerlik kadirlar, dem élishqa chiqqanlar, nemunichiler, diniy zatlar, “Shinjanggha yardem chiqqan” köchmen xenzu kadirlar we oqughuchi wekillirini qobul qilghanda tekitligen.

Yüjingshéng, “Yuqiri bésimliq weziyetni dawamliq saqlap, zorawan térrorluq heriketlirige dawamliq qattiq zerbe bérish kérek” dep körsetken.

U shu küni héytka jamesini ziyaret qilghanda jamediki ölümalargha söz qilip, “Wetenperwer diniy ölimalarni jasaretlik bolushqa, toghra ishenchini namayan qilip, milletler ittipaqliqi we diniy inaqliq jehette yétekchilik rol oynashqa bashlash kérek” dep tekitligen.

Chén kuydé ependining agahlandurushiche, dawamliq qattiq basturush siyasiti melum nuqtigha qeder rol oynisimu, biraq u melum nuqtidin kéyin toqunushni kücheytishtin bashqa héchqandaq rol oynimaydu.

Chén kuydé, “Shinjang weziyiti”ni yumshitip, muqimliqni saqlashning achquchi siyasiy, iqtisadi we medeniyet jehettiki tengpungluqni tekrar qurushtur, dep körsetti.

Chén kuydé mundaq dédi, “Bir tengpung qurulma, tengpung siyasiy qurulma, tengpung iqtisadiy qurulma, tengpung medeniyet qurulmisini choqum qurup chiqish zörür. Bolupmu siyasiy tengpung, siyasiy qurulma berpa qilish bek muhim. Chünki, siyaset junggoda hemmini belgileydu. Uning tüp siyasiy tüzülmiside Uyghurlarning wekili bolmisa, Uyghurlar bu tüzülmide barghanséri aziyip ketse, buning aqiwétini tesewwur qilish qiyin, junggo kompartiyesi bu nuqtigha diqqet qilishi kérek.

Chünki, uning pütkül siyasiy qarar méxanizmi tengpungluqini yoqatqan. Bu intayin xeterlik aqiwetni keltürüp chiqiridu.

Merkizi hökümetning Uyghur mesiliside obyéktip uchur menbe'i yoq. Shunga, uning pütkül qarari bir tereplimilik we tengpuqluqni saqliyalmisa, uning intayin yaman aqiwetni keltürüp chiqiridighanliqi éniq.”