Uyghur élide toqumichiliqni tereqqiy qildurush pilanining bir siyasiy qurulush ikenliki körsitildi

Ata miras etles fabrikisi. 2012-Yili yaz, xoten.

18‏-Iyul, Uyghur aptonom rayoni béyjingda axbarat élan qilish yighini ötküzüp, Uyghur élida toqumichiliq we kiyim-kéchek igilikini tereqqiy qildurush pilanini tonushturghan. Bu pilan xitay da'irilirining Uyghur ilining iqtisadiy qurulmisini özgertishke alaqidar yene bir qétimliq zor qurulushi.

Mezkur pilan boyiche Uyghur ilining aqsu, shixenze, korla shehiri 3 chong toqumichiliq shehiri qilip qurup chiqilidu. Qumul, maralbéshi, alar, shayar, manas, küytun we qorghas toqumichiliq ishlepchiqirish bazisigha, ürümchi shehiri xelq'ara toqumichiliq soda merkizige aylandurulidu.

Da'iriler bu pilan emeliyleshse, bir milyon adem ishqa orunlishidighanliqini ilgiri sürmekte.

Lékin amérika jorji washin'gton uniwérsitétining iqtisadi penler doktor kandidati perhat bilgin, bu pilan uzun mezgilde Uyghur ilidiki iqtisadiy tengpungsizliq, muhit weyranchiliqi we ijtima'iy toqunushni kücheytidighanliqini agahlandurdi.

Uyghur aptonom rayoni we béyjing hökümiti mezkur pilan'gha 3 milyard 200 milyon dollar ajratqan.

Meblegh salghuchi xitay karxanilirigha baj kechürüm qilish, yer ishlitish, erzan bahaliq xam eshya we tok bilen teminlesh, qatnash, ishchi-xizmetchilerning téxnikiliq terbiyilinishi, karxanilarning téxnika özgertishi qatarliq jehetlerde qoshumche yardem puli béridighanliqini bildürgen.

Perhat bilginining qarishiche, mezkur pilan qisqa mezgilde bezi ünümlerge érishsimu, lékin uzun mezgilde éghir mesililerni peyda qilidu. U, bu pilanning bir siyasiy qurulush ikenlikini körsitip, uningda su, muhit, medeniyet, bashqa jehetlerdiki ijtima'iy amillar közde tutulmighanliqini bildürdi.

Perhat bilgin: bu pilan xitayning siyasiy istratégiyesining iqtisadiy qismi.

Muxbir: siyasiy istratégiye, dégende bu qandaq bir siyasiy istratégiyenngn iqtisadiy qismi?
Perhat bilgin: toqumichiliq bu nahayiti köp adem telep qilidighan sana'et. Emgek merkezleshken, lékin köp téxnika telep qilmaydu. Xitay nurghun eslihelerni yasidi, nurghun öy-mülüklerni saldi. Emdi bu xitay köchmenlerni élip kélishke, ularni tutup turush we jelp qilishqa sana'et kérek. Dunyaning iqtisadi qanuniyitide nede xizmet köp bolsa, nede pul tépish pursiti köp bolsa, xelq shu yerge aqidu. U yerge yol yasap, öy sélip qoyup bashqa pul tépish shara'iti bolmisa, undaq yerge héchkim kelmeydu yaki barghanlarmu kétidu. Shunga, xitay buning aldini élish üchün nahayiti köp ish tépish, pul tépish pursiti shekillendürüsh kérek. Bolmisa xitay köchmenliri ya kelmeydu, kelgenliri bolsa kétidu. Shunga, xitay üchün Uyghurning zéminida emgek küchi merkezleshken sana'etni shekillendürüsh intayin muhim. Bular üchün éytqanda bu yaxshi bir istratégiye.

Muxbir: biraq bu Uyghurlar üchün?
Perhat bilgin: normal ehwalda bu Uyghurlar üchün yaxshi bolushi kérek. Lékin hazirqi ehwal normal emes, bu ehwalda Uyghurlar üchün axiri qalidighini yenila muhit bulghinish, iqtisadi jehettin ézilish kélip chiqidu. Bu Uyghurlar üchün ziyanliq.

Muxbir: siz muhit mesilisini dédingiz, bu yerde Uyghur ilidiki jughrapiyilik shara'it, su menbelirining ehwalidin éytqanda, bu rayonning idé'ologiyelik ehwali zor kölemlik sheherlerni qurush, emgek küchi yüksek derijide merkezleshken karxanilarni berpa qilish uning tebi'iy shara'iti bilen qanchilik kélisheleydu?
Perhat bilgin: bu uning tebi'iy shara'itigha mas kelmeydu. Bel yiraqqa qarimisaqmu mesilen, özbékistanni misal alsaq, ular paxta ishlepchiqiridu. Shunga, ularning kölliri qurup ketti, xuddi bizning köllirimiz qurup ketkendek. Bularning deryalirida su yoq. Mesilen, musteqil bolghandin kéyinmu ular köplep rusiyige bérish ishlemchilik qilidu. Toqumichiliq sana'iti xam eshyasidin tartip axirighiche nahayiti köp su telep qilidighan sana'et. Mesilen, rext ishlesh we boyash muhitni éghir bulghaydighan kesip. Bir milyon adem ishqa orunlishidu, dégen bilen uning mulazimet qilidighan yene bir munche ademler peyda bolidu. Bu muhitning téximu nacharliship kétishige sewebchi bolidu.

Muxbir: eger bu qurulush emeliyleshse, u Uyghur turmushigha qandaq tesir körsitidu?
Perhat bilgin: mal bahasi örleydu, ishsiz qalghanlargha téximu ziyan bolidu. Uyghurlarning köpi ishsiz déhqan. Ulargha nisbeten herqandaq malning bahasi örleydu. Mal bahasi örligendin kéyin, ularning turmushida gerche tapqan puli azraq köpeysimu, lékin mal bahasining örlishi küchlük bolghachqa, turmushi hazirqidinmu better nacharliship kétidu. Éhtimal, bir qisim ademler buningdin paydilinishi mumkin. Lékin köp qisim Uyghurlar buning paydisini körelmeydu. Chünki, xizmet tapalmaydu, bir. Mal bahasi örlep ketkendin kéyin, eslidinla turmushi nahayiti töwen xelqning turmushi téximu töwenlep kétidu. Buning bilen ularning hökümetke béqinish haliti küchiyidu. Bu, döletke nisbeten nahayiti yaxshi istratégiye.

Muxbir: buning tereqqiyati axiri nege apiridu?
Perhat bilgin: qisqa waqit ichide hökümet ghelibe qilishi mumkin. Herqandaq bir sana'et özige mas kelmigen rayon'gha barghan chéghida yiqilidu. Chünki, bu dunyaning iqtisadi qanuniyitide nede ewzel shara'it bolsa, shu yerde shu sana'et güllinidu. Eger uninggha ewzel shara'it bolmay, biri zorlap ekélip qoysa u yiqilidu. Shunga, kelgüside xitayning bu sana'iti bu yerde put tirep turalmasliqi mumkin. Shu chaghda bu nahayiti köp ishsizliq kélip chiqidu. Nurghun xitayni ekélip bu yerde olturaqlashturup, sheherleshtürüp, ularda ishsizliq peyda qilidu. Yiraq mezgildin alghanda yeni 40-50 yil ichide ghelibe qilalmaydu. Lékin 10-20 yilda belkim u meqsitige yétishi mumkin.

Muxbir: démek, kelgüside bu fabrikilar yiqilsa, bu yerdiki ishsiz qalghan xitay ishchilarning özi bir mesile bolidu?
Perhat bilgin: shundaq, zor mesile bolidu. Chünki, ular toqumichiliqtin bashqa ishni qilalmaydu. Ichkirige kétey dése, u yerdiki zéminidin ayrilip bolghan 30-40 yil burun. U yerde a'ilisimu yoq. Shuning bilen bu mesilige aylinidu. Hazir hökümetning qiliwatqanliri qisqa muddetlik, ular uzunni oylap ish qilmaywatidu. Sowét ittipaqi öz waqtida sébiriyege nurghun zawutlarni qurghan. Sowét ittipaqi bir yéqiliwédi, uning qurghan zawut we sheherliri bikar qaldi. Chünki, bu iqtisadi qanuniyetke qarshi turulghan zawut, sheherler. Mesilen, ürümchini baza qilimiz, deydu. Biraq ürümchi dunya bazirigha bek yiraq. Eger gu'angju, shangxeydek sheherler bolsa dunya bazirigha yéqin, uninggha egiship mangalaydu. Ürümchidek sheherge qurup qoysa, uning uzun mezgil put tirep turush pursiti töwen bolidu.

Muxbir: ottura asiyagha yüzlense bolidighu?
Perhat bilgin: u gherbke qarisaq mesilen, ottura asiya deymiz. Biraq uning sétiwélish küchi ajiz. Kembeghel nopusimu köp emes. Hemmini qoshsaq 60 milyondin sel köp. Mesilen, pakistanda emgek küchi bizning wetendinmu erzan. Dunya bazirigha bizdin ular bekrek yéqinraq. Kelgüside ularning toqumichiliq sana'itini tereqqiy qildurushi sherqiy türkistandin küchlük. Eger sherqiy türkistan'gha toqumichiliq merkizini yötkise, uning riqabet qilish küchi ajizlap kétidu. Chünki, pakistanning adimi köp, déngiz portigha yéqin. Emgek küchi bek erzan.

Muxbir nahayiti köp rehmet sizge perhat ependi, ziyaritimizni qobul qilghanliqingizgha. Möhterem radi'o anglighuchilar yuqirida jorji washin'gton uniwérsitétining iqtisadi penler doktor kandidati perhat bilgin bilen élip barghan söhbitimizni anglidinglar.