Közetküchiler Uyghur élidiki weziyetning téximu keskinlishidighanliqini perez qilishmaqta

2013-Yili Uyghur éli üchün élip éytqanda shiddet weqelirige tolghan bir yil boldi. Uyghur élining oxshimighan jaylirida we hetta béyjingning paytexti tyen'enménde yüz bergen weqeler xitay da'iriliri teripidin nahayiti téz sür'et bilen térrorluq weqesi dep élan qilindi.

Emma chet'ellik muxbirlar we közetküchiler xitay hökümitining buninggha körsetken jinayi pakitlirini yéterlik dep qarimighan idi. Ichkiri xitay ölkiliride erzdarlar teripidin sadir qilin'ghan zorawanliq weqeliri bilen xaraktér we uslub jehettin tüptin oxshaydighan weqeler eger Uyghurlar teripidin sadir qilin'ghanda uning “Térrorluq” dep atilidighanliqi ularning diqqitini qozghighan idi. Közetküchiler bolsa bu heqte öz köz qarashlirini bayan qilip, Uyghur élidiki weziyetning emdi basturush we buninggha qarshiliqtin ibaret chembirek aylinishigha oxshap qalghanliqini bildürüshmekte.

2013-Yilida Uyghur élide yüz bergen weqeler ichide xelq'araning diqqitini eng qozghighini shübhisizki tyen'enméndiki aptomobil partlitish weqesi boldi. Weqedin kéyin gherb metbu'atlirida ana-bala, er-ayal bir a'ile kishiliri teripidin élip bérilghan bu heriket térrorluq herikiti bolush éhtimali barmu, dégen mesile üstide qizghin talash-tartish boldi. Eyni chaghda xitay da'iriliri s n n qatarliq téléwiziye qanallirini térrorchilargha hésdashliq qilish bilen eyibligen bolsimu, bu talash-tartishni ayaghlashturalmidi.

Yéqinda amérikidiki musteqil tetqiqat orgini bolghan jeymis town tetqiqat merkizimu bu heqte élan qilghan “Tyen'enmén  hujumi islamchi térror herikitimu yaki naraziliq herikitimu” dégen mulahizisidimu Uyghur élide 2013-yili ichide yüz bergen weqelerge oxshaydighan emma ichkiri ölkilerde xitay puqraliri teripidin sadir qilin'ghan weqelerni birmu-bir sélishturup chiqqan. Mesilen, uningda saqchilar teripidin naheq urup méyip qilip qoyulghan bir erzdarning yéqinda béyjing ayrodromida élip barghan partlitish herikiti misalgha élinip, xitay hökümitining eyni chaghda bashqa döletlerde bolsa éniqla térrorluq dep qarilidighan bu weqeni erzdarlar mesilisi qatarida bir terep qilghanliqini, emma xaraktér we uslub jehettin buninggha oxshash heriketler Uyghurlar teripidin sadir qilin'ghanda bolsa xitay hökümitining buninggha alahide bir sezgürlük bilen mu'amile qilidighanliqini we her nöwet weqeni chet'eldiki térror teshkilatlirigha baghlaydighanliqini bildürgen. Mezkur tetqiqat orni mulahiziside Uyghurlarning herikitiningmu emeliyette naraziliq herikiti ikenlikini, xitayda özini köydürüsh yaki özige ziyan bérish usuli arqiliq naraziliqini ipadilesh usulining ezeldin tartip mewjutluqini bildürgen.

Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi bu heqte toxtilip, xitay hökümiti 2011-yili séntebirdiki weqedin tartip Uyghurlarni térrorchi dep körsitish arqiliq yétim qaldurush siyasiti qollinip kelgen bolsimu, ularning bu siyasitining amérika bashchiliqidiki gherb démokratiyilik ellirining himayisige érishelmigenlikini, eksiche Uyghurlarning dawasining barghanséri tonulghanliqini bildürdi. Emma u bu weqelerning xaraktéri mesilisige kelgende diqqet qilishqa tégishlik bir nuqta barliqini, yeni Uyghur élide yüz bériwatqan heriketlermu naraziliqtin kélip chiqiwatqan bolsimu, emma uning mahiyet we arqa körünüshining yenila xitay ölkiliridiki erzdarlar mesilisidin perqliq ikenlikini bildürdi.

Uyghurlar mesilisi xelq'arada tonulghandin kéyin Uyghurlarning naraziliq heriketlirige bolghan chüshinish artip bardi. Shunga birer weqeni xitay hökümiti térrorluq weqesi dep élan qilghan teqdirdimu buninggha pikir bayan qilghan amérika we yawropa ittipaqi qatarliq hökümet we organlar musteqil tekshürüsh arqiliq pakit tapmighuche özlirining weqeni térrorluq dep atiyalmaydighanliqini bildürüp kelmekte. Emma xitay hökümitining chaqiriqlargha qarimay, musteqil tekshürüshke yol qoymasliqi, weqege chétishliq jinayet gumandarlirini sotqa élip chiqmay turup neq meydanda bir terep qilish usuli qollinishi Uyghurlarni qattiq endishige séliwatqan bir mesile. Shunga dunya Uyghur qurultiyi hazir élip bériwatqan namayishliridimu mana bu sotsiz ölüm mesilisini nöwettiki eng jiddiy mesile qatarida otturigha qoyushni nishan qilmaqta.

Jeymis town tetqiqat merkizimu yuqirida tilgha élin'ghan mulahiziside xitay hökümitining adettiki naraziliq heriketlirini bek qattiq qolluq bilen bir terep qilmisimu, emma Uyghurlarning naraziliq heriketlirini bölgünchilik herikitige baghlap mu'amile qilghanliqtin, uninggha qayturghan inkasining alahide sezgür we alahide qattiqliqini bildürgen we Uyghur élide yüz bergen weqelerdin bundin kéyin rayon weziyetning téximu keskinlishidighanliqini perez qilghan. Dilshat rishit ependi Uyghur élide yéngi yil kire-kirmeyla yéngi bir nöwetlik qattiq zerbe bérish herikitining bashlan'ghanliqini eskertip, xitay hökümitining Uyghurlargha téximu qattiq qol siyaset yürgüzidighanliqini we Uyghurlarningmu buninggha qarshiliqining küchiyidighanliqini bildürdi.