Xitay yumtal sodigiri lo: “Lagérlarni shinjangdiki xitaylar ashkarilishi kérek”

Muxbir: lo ependi, siz Uyghur élide 3 milyonche Uyghurning lagérda ikenliki heqqide toxtalghan idingiz, siz bu uchurgha qandaq ige boldingiz?

Lo ependi: buni xitayning ichki ölkisidiki bir dostumdin anglidim. Yenila shinjang bilen alaqilishiwatqan dostlirim bar. Uning üstige bu san dawamliq éship bériwatqan bolushi mumkin, chünki dawamliq ademler tutuluwatidu deydu.

So'al: hazirmu Uyghur élide dostliringiz barmu?

Jawab: bar, hazirmu bar, lékin köpinchisi bilen alaqem üzülüp qaldi, iz-déreksiz yoqap ketti. Men bilidighan Uyghurlarning hemmisi intayin qa'idilik, adil, hayankeshlik qilmaydu, tinch ademler, héchqachan topliship ish chiqirip, bizning hayatimiz yaki bir ishimizgha kashila qilghanmu emes. Shunga méning ensireydighinim belkim hazir peqetla Uyghurlarni tutuwatqan bolsimu, kelgüside kommunist xitay hökümitini özige qarshi idiyediki torda inkas qilghuchilarni we erz qilghuchi dewager xitaylarnimu tutup lagérlargha solishi tamamen mumkin.

So'al: siz özingizmu dewatisiz, gerche Uyghur élide 3 milyondek kishi lagérda bolsimu, ularning ichide xitaylar asasen yoq déyerlik dep, démek, xitaylar yenila erkin yüreleydu. Undaqta, ularning bu zulumgha inkas qayturmasliqi peqet qorqushtinmu yaki xitayning Uyghurlargha yürgüzgen siyasetlirini qollawatqinidinmu?

Jawab: men undaq qarimaymen, ular köreleydu, emma déyishtin qorqidu, döletni parchilashqa chétilishtin qorqup jür'et qilalmaydu. Söngikidin qorqunchaq.

So'al: xitayning ichki ölkiliridimu shundaq lagérlar barmu?

Jawab: hazirche men lagérni anglap baqmidim, bar diyilsimu ilgiri falon'gongchilarni keng kölemlik tutup terbiyeligen we hazirghiche dawamlishiwatqan özgertish orunlirini lagér déyishke bolidu, lékin shinjangdikidek u qeder keng kölemlik lagér yoq.

Muxbir: sizningche, xitayning bu lagérlarni qurup, Uyghurni solashtiki meqsiti néme?

Jawab: méningche, axirqi meqset ularni yoq qiliwétish. Chünki hazir her xil gumanlar bilen naheq solan'ghan bu bigunah kishilerni her qanche terbiyelep chiqiriwetsimu axiri naheqchilikke uchrighan bu insanlar heqlirini qoghdash üchün naraziliqini ipade qilish yolini izdeydu. Shunga xitay hökümiti axirida ularni tamamen yoq qiliwétishi, yeni jismini yoq qiliwétishi mumkin. Mesilen, yéqinda lagérdin chiqip qazaqistan'gha kelgen aqénbek ikki yildin kéyin lagérdin qutulghan bolsimu, lékin eqlidin azghan. Hetta xotun balilirinimu tonumas bolup qalghan. Ular lagérdikilerge mejburiy dorilarni bérip insanlarni kargha kelmes, gepmu qilalmas qilip qoyuwatqanliqini körüwatimiz. Ular mushu halette chiqqan teqdirdimu lagérda néme bolghanliqini dep bérelmeydu. Bu bek wehshiylik, bek qorqunchluq. Bu choqum siyaset boyiche boluwatqan hadisiler. Chünki shinjangning zémini keng we bay, pütün tebi'iy bayliq, gaz hemmisi tépilidu, xitay kommunist hökümiti bu jayni menggülük özining térritoriyesi qiliwélish üchün bu jayning esli igiliri bolghan Uyghur we bashqa milletlerni yoqitip, ularning ewladlirigha tewe bayliqlarni tartiwélish gherizini ishqa ashurmaqchi dep qaraymen. Shunga Uyghurlar musteqil bolmighuche bu mesile tüptin hel bolmaydu, dep qaraymen.

So'al: undaqta, sizningche Uyghur élige köchüp kélip yashawatqan xitaylarning özliri bu xil zulumgha uchrimisimu, Uyghur élining weziyitini dunyagha anglitishta rol oynishi mumkinmu?

Jawab: bu jayda boluwatqan zulum bir insan heqliri mesilisi. Ular hazirche gep qilalmighan bilen choqum közitiwatidu. Méningche, purset tépilsa ularmu sözleydu. Bu jayda choqum keng kölemlik qarshiliq bolidighanliqidin u jaydiki xitaylarmu, xitay hökümitimu endishe qiliwatqini éniq. Chünki ular zulum qilghuchilar, bashqilarningkini naheq igiliwalghuchilardur. Qarisingiz, resimlerdinmu körünüp turidu, shinjangdiki hökümet saqchixanilarning hemmisining derwaziliri turupmu yene aldigha qum xaltilardin akuplarni yasap, qoralliq eskerlerni kéche-kündüz qarawulluqqa salidiken. Bu xuddi bésiwalghuchilardek ularning özige ishenchisining yoqluqi, qorquwatqini ipadileydu. Azraq bosh qoyuwetse, özining qattiq meghlup bolidighanliqi we zawalliqqa yüzlinidighanliqini bilidu.

Muxbir: undaqta, sizningche, xitay hökümiti lagérlarni yene qanche uzun dawam qilduridu, kelgüside bu mesile qandaq hel bolushi mumkin?

Jawab: Uyghurlarning keng kölemde tutqun qilinishi bilen bir a'ilide bir qanche adem lagérlargha qamalghanliqtin balilar talada qalghanliqini anglawatimiz. Méning ichkiriki dostlirimning qeyt qilishiche, bu yétim bolup qalghan balilarni xitay ölkilirigimu yötkigen iken. Ular balilarningmu méngisini yuyup ejdadlirini tonumas qiliwetmekchi, ulargha kichikidin xitayche ögitip, xitay medeniyitini singdürüp, choshqa yégüzüp dégendek pütünley assimilyatsiye qilishini pilanlighan. Ata-aniliri bolsa lagérlarda her xil qiyin-qistaqlargha uchrimaqta. Ölgenlernimu anglawatimiz. Bu xil éghir weziyet yene qanche dawamlishidu, buni bilmeymen, emma buninggha shahit bolup turuwatqan xitaylar awaz chiqirishi kérek. Ular xitay hökümitining Uyghurlarnila emes, özlirinimu shundaq yoqitalaydighinini oylishi kérek. Bu milliy mesile emes, bu monopol qilghuchi bilen monopol qilin'ghuchi otturisidiki ziddiyet. Bu insanliqqa qarshi bir jinayet. Buni bilgenler pash qilish yollirini izdishi, ichide anglitalmisa manga oxshash sirtqa chiqip, erkin döletlerde anglitilishi intayin zörür dep qaraymen.