Béyjingliq adwokat: hazir hemmidin qorqunchluqi hökümetning weqedin kéyin Uyghurlarni qattiq basturushi

Yaponiyedin chiqidighan“Nishi nippon” gézitidiki kunming weqesi toghrisidiki mezkur maqale. 2014-Yili mart.

Yaponiyedin chiqidighan nishi nippon gézitining 3-marttiki sanida 1-mart kunmingda yüz bergen weqe heqqide tepsiliy xewer bérilgen. Gézitte “Étnik xelqler, étnik milletler siyasitige qarshi chiqmaqta” serlewhilik maqalide muxbirning xitaydiki bir qisim ziyaliylar bilen béyjing we kunmingda bu qétimqi weqe toghrisida élip barghan söhbet xatirisi bérilgen.

Maqalide kunmingdiki weqede köp sandiki puqralarning öltürülgenlikini, weqe xitay hakimiyitining kün tertipidiki muhim yighinlardin biri bolghan 12-nöwetlik memliketlik xelq qurultiyi 2-yighinining échilish harpisida yüz bergenlikini we shundaqla bu qétimqi weqe shi jinping hökümitige bériliwatqan naraziliq signali ikenlikini bildürgen.

Muxbir maqaliside “Hazir xitayda tilgha éliniwatqan azsanliq milletler siyasiti dégenlik peqetla ularni basturush dégenlik bolup, kunmingda yüz bergen weqege oxshash weqeler dawamliq xitayda körülüwatidu. Bu xildiki weqeler yalghuz Uyghur aptonom rayonidila emes, memliketning her qaysi jaylirida orun almiship yüz bériwatidu. Weqelerning kélip chiqishidiki asasliq seweb milletlerning öz-ara bir-birige ishenmeslikidin boluwatidu. Emdilikte bolsa her ikki terep mesilini hel qilish nuqtisidin tolimu yiraqliship ketti” dégen.

Béyjingda muxbirining ziyaritini qobul qilghan xitaydiki milletler mesilisi tetqiqatchisining muxbirgha bildürüshiche, hazir xitayda déyiliwatqan térrorluq herikitining da'irisi tolimu kéngiyip ketken, ilgiri xitaydiki térrorluq weqeler bolsa peqetla Uyghurlar olturaqlashqan Uyghur aptonom rayonida yüz bergen, bu xildiki weqelerde hujum peqetla hökümet we yaki saqchilargha qarita élip bérilghan bolsa, hazirqi weziyette bashqiche bolup, ötken yili 10-ayning 28-küni tyen'enménda we bu qétim kunmingda yüz bergen.

Muxbirning “15 Métir uzunluqtiki qan izi” serlewhilik maqaliside, muxbirning bu qétimqi weqeni öz közi bilen körgüchiler bilen élip barghan söhbet xatirisi bérilgen.

Weqede yarilan'ghan gu'angdungluq bir shahitning muxbirgha bildürüshiche, hujumchilar kütüsh zali, bilet sétish éghizi qatarliq ikki jayda jiddiy heriket élip barghan. Hujumda yarilinip yerge yéqilghan kishilerning köpinchisi öltürülgen. Ademler qorqqinidin waqirap-jaqirap kétishken bolsimu, sirtqa chiqip kétish ishikidin peqetla birla ishikning bolghanliqidin qéchishqa amal qilalmighan.

Muxbir maqaliside 2-mart küni chüshte kunming poyiz istansisining ichidiki barliq qan izlirining yuyup tazilan'ghanliqini, lékin poyiz istansisining aldidiki texminen 15 métir uzunluqtiki qorqunchluq qan izining téxiche tazilanmighanliqini bildürgen.

Kunming poyiz istansisigha yéqin jayda olturidighan bir kishi muxbirning ziyaritini qobul qilip échin'ghan halda “Bu weqeni musteqil bolushni oylishiwatqan Uyghurlar keltürüp chiqardi. Yéqinda xelq qurultiyi yighini béyjingda bashlinidu. Shunga hökümet qurultayda Uyghurlarni qattiq kontrol qilishni obdanraq oylishishi kérek” dégen.

1-Ayning 15-küni xitay da'iriliri teripidin qolgha élin'ghan béyjing merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti,iqtisadshunas ilham toxtining béyjingdiki adwokati li fangping muxbirning ziyaritini qobul qilip bu qétimqi weqe heqqide toxtilip: “Hökümet siyasitini özgertmidi. Peqetla Uyghurlarni basturushnila élip bardi. Xitay da'iriliri ilham toxtini qolgha aldi. Bu, xitay hökümitining milletler siyasitini téximu kücheytkenliki. Ilham toxti bolsa milletler mesilisini tetqiq qilghuchi bir tetqiqatchi idi. U özining xitay tilidiki tor bétide hökümetning Uyghur aptonom rayon'gha yürgüzüwatqan siyasitini we hökümetni tenqidlep, hökümetning iqtisadni güllendürüsh jehettiki siyasitide xitaylar bilen Uyghurlargha perqliq siyaset yürgüzgenlikini qattiq tenqid qilghan. U, xitaylar bilen Uyghurlarning öz- ara söhbet ötküzüshini otturigha qoyup, ikki millet arisida köwrüklük rol oynighan bolsimu, emma kompartiye rehberliri hakimiyetni kontrol qiliwalghachqa, ilham toxtining telepliri ret qilindi” dégen.

Béyjingdiki islahat élip bérish tetqiqat merkizining bir tetqiqatchisi muxbirning ziyaritini qobul qilip: “Hökümet milliy siyasetni küchlendürüp, döletni tinchlandurmaqchi boluwatidu. Xu jintaw öz zamanisida inaq-tinch jem'iyet berpa qilmaqchi bolghan. Lékin shi jinpingning siyasiti urush-jédelge tolghan jem'iyet hazirlashqa yüzliniwatidu. Xitaydiki azsanliq milletlerni qanche basturghanséri ularning qarshiliq körsitishi shunche küchiyidu. Uyghur aptonom rayoni qeshqer wilayitining hökümet teshwiqatida adettiki Uyghurlar bilen térrorchi Uyghurlarni perqlendürüsh teshwiqati élip bériliwatidu. Hazir körülüwatqan mesile hökümet Uyghurlarni qattiq basturghachqa Uyghurlarmu öz qarshiliqini körsitiwatidu” dégen.

Béyjingdiki yene bir adwokat muxbirgha kunmingda yüz bergen weqe heqqide toxtilip:“Hazir hemmidin qorqunchluqi hökümetning weqedin kéyin Uyghurlarni qattiq basturushi” dégen.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyelik qanunshunas yamagajo ependi weqe heqqide öz qarashlirini bayan qilip mundaq dédi:
-Téléwizordin bériliwatqan weqege a'it körünüshlerge qarapla weqening mahiyitini békitmek tolimu qiyin. Eger shi jinping hökümiti weqege a'it neq meydan körünüshining toghrisini xelq'ara jem'iyetke ashkarilisa, andin bu weqege toghra baha bergili bolidu. Bolmisa xitay hökümitining hemishe Uyghurlarning naraziliq heriketlirini térrorluq heriket dep eyiblep kéliwatqan teshwiqati boyiche bu weqeni térrorluq weqe dep éytishqa qet'iy bolmaydu dep oylaymen.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.