Xelq'aradiki közetküchiler Uyghur élidiki weqelerni xitay hökümitining bésim siyasitining netijisi, dédi

Xitay dölet re'isi shi jinping Uyghur élini ziyaret qilip térrorluqqa qattiq zerbe bérishni tekitlewatqan bir peytte, ürümchi poyiz istansisida partlash weqesi kélip chiqishi xelq'araning diqqitini qattiq qozghidi.

Hazir metbu'atlarda Uyghurlarning weziyiti, weqelerning kélip chiqishi sewebi üstide nurghun köz qarashlar otturigha qoyulmaqta. Közetküchiler mulahiziliride Uyghur élidiki bésim siyasitining bu xil naraziliq heriketlirige seweb boluwatqanliqini tekitlesh bilen birge, Uyghurlarning naraziliqini ipadilesh usuliningmu yéngiche bir shekil élishqa bashlighanliqini eskertken.

Künming poyiz istansisida weqe yüz bérip uzun ötmeyla ürümchi poyiz istansisida yene bir qétimliq pichaq bilen hujum qilish we partlitish weqesi meydan'gha kélishi Uyghurlarning mesilisini yene bir qétim axbarat wasitilirining qiziq nuqtisigha aylandurdi. Bu heqte élan qiliniwatqan xewerlerde bu weqening xitay dölet re'isi shi jinping del Uyghur élini ziyaret qilip térrorchilarni barche xelq chashqanni “Ur-ur” qilghandek yoqitishqa chaqirip turushigha yüz bergenliki alahide tilgha élip, bu weqe xitay hökümitining térrorluqqa qarshi küreshni kücheytish arqiliq muqimliq peyda qilalmaydighanliqini ispatlap berdi, déyishti.

Amérikida chiqidighan nopuzluq zhurnallardin “Wal strit zhurnili” xitayning térrorluq mesilisi namliq mulahizisini “Bu weqe shinjang Uyghur aptonom rayonining xitay hökümiti bizni ishendürüshke urunuwatqandek muqim yaki inaq-ittipaq emeslikini yene bir qétim ispatlap berdi” dep bashlighan. Ular 30-aprél küni ürümchi poyiz istansisidiki weqeni sadir qilghuchining Uyghur dep élan qilin'ghanliqini, ilgiri künmingdiki weqeningmu Uyghur bölgünchiler teripidin ishlen'genlikining élan qilin'ghanliqini bayan qilghandin kéyin mundaq dégen:
“Gerche ishenchlik uchurlargha érishish qéyin bolsimu, omumiy weziyettin qarighanda, Uyghur élidiki 10 milyon'gha yéqin Uyghur musulmanliri ichidiki bu xil radikal küchlerning herikiti ilgirikidin köp teshkillik we shiddetlik bolushqa bashlighan. 20 Yildin béri xitay hökümiti Uyghur élida yürgüzüwatqan zerbe bérish siyasitini qanuniylashturush üchün bu yerdiki weqelerni köptürüp, uni térrorluq bilen qarilighan. Eger emdi bu yerde rastinila bir teshkillik térrorluq shekillen'gen bolsa, démek Uyghur éli emdi xitay hökümitining, xitay armiyisi we saqchisining téximu qattiq mu'amilisige uchraydighanliqidin dérek béridu.”

Wal strit zhurnili mulahiziside shi jinpingning ziyariti mezgilide térroluqqa téximu qattiq zerbe bérish heqqide sözligenlikini eskertip ötkendin kéyin, xitay hökümitining rayonda yürgüzgen siyasetliri üstide toxtilip “Xitay hökümiti yillardin buyan Uyghur térrorchilar heqqide yalghan yighlap keldi. Ularning aghzida éytiwatqini bilen emeliyette boluwatqanlarning oxshimasliqi xitay hökümitige nisbeten qattiq ishenchsizlik peyda qildi. Bolupmu ularning radikalliqtin eser bolmighan, térrorchi bolmighan milyonlighan Uyghur xelqi üstidin yürgüzgen milliy bésim siyasiti bu ishenchsizlikni téximu ashurdi” dep bayan qilghan. Wal strit zhurnili mulahiziside xitay hökümitining Uyghurlarning öz naraziliqini tinch yol bilen ipade qilishighimu yol qoymay kelgenlikini alahide eskertip, buninggha dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanim we merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti ilham toxtilarning xitay hökümitining nishanigha aylan'ghanliqini misal qilip körsetken we mulahizisining axirida xitay hökümiti eger Uyghur élidiki mesilini heqiqeten hel qilimen deydiken, aldi bilen tunji bolup choqum Uyghurlargha térrorchilardek mu'amile qilishni özgertishi kéreklikini eskertken.

Weqedin kéyin qozghalghan mulahizilerde közetküchiler birdek, xitay hökümitining tereqqiyat we ittipaqliqinila tekitlep, mesilining yiltizini nezerdin saqit qiliwatqanliqini alahide tilgha alghan. Mesilen, diplomat zhurnilida élan qilin'ghan “Shi jinpingning ziyariti milletler ittipaqliqigha merkezleshti” mawzuluq mulahizidimu shi jinpingning Uyghur élida qilghan ziyaritining shinxu'a agéntliqi teripidin qedemmu-qedem resim bilen xewer qilinip, shi jinpinggha xelqqe, az sanliq milletlerge “Ghemxorluq” qiliwatqan bir tüs bérilgenlikini, shi jinpingning ziyaritining ilgiriki dölet rehberliri qilghan'gha oxshashla bir teshwiqat xaraktérlik ziyaret ikenlikini eskertken we uning bu ziyaritide Uyghurlarning emeliy mesililirini hel qilishning ornigha yenila qattiq zerbe bérish, térrorluqqa aldin zerbe bérishni tekitligenlikini bildürüp, uning bu ziyariti béyjing hökümitining Uyghur éligha tutqan siyasitining özgermeydighanliqini körsitip berdi, dégen.

“Asiya dewri géziti” de seyshenbe küni élan qilin'ghan “Ezhdirhaning ayaghliri astida” mawzuluq maqalidimu xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan kemsitish siyasiti tenqid qilin'ghan we Uyghur élidiki mesilining qandaqtur tereqqiyat we iqtisadiy mesile emesliki tekitlen'gen. Maqalide bu heqte “Insanlarda tereqqiyat yaki yuqiri kirim bilen qandurghili bolmaydighan bir xil roh bolidu. Xitay hökümiti Uyghur élidiki siyasetliride del shu xil rohqa sel qarawatidu. Yeni ular Uyghurlarning kishilik qedir-qimmiti, hörmiti we barawerlikige sel qarawatidu. Parqirap turghan yéngi tömür yollar, néfit-tebi'iy gaz turuba yolliri yillardin béri medeniyet qirghinchiliqigha, qoralliq bésimgha we kirim barawersizlikige uchrap kéliwatqan Uyghurlargha teselli bolalmaydu” dep bayan qilin'ghan. Asiya dewri zhurnili mulahiziside, xitay hökümitining Uyghur élidiki atalmish tereqqiyat siyasetlirini Uyghurlarning raziliqi bolmay turup, mejburiy yosunda élip bériwatqanliqini, Uyghurlarning qandaq yashishi kéreklikini mejburiy halda békitip bériwatqanliqini, dölet ichidiki teshwiqatlirida Uyghurlarni “Hurun we döt” qilip körsitip, Uyghur rayonining nopusining 50 pirsentini igilep bolghan xitay köchmenlerge “Uyghurlar dégen özige némining paydiliqliqini bilmeydighan kichik bala, tereqqiy qilish üchün Uyghurlarning bizge oxshash köchmenlerge éhtiyaji bar” deydighan idiyini singdürüsh bilen birge, yene bir yaqtin Uyghurlar tarixtin buyan yaratqan qedimiy medeniyet iznalirigha buzghunchiliq qilghanliqini bayan qilghan. Uningda yene, xitay hökümitining aghzida Uyghur medeniyitini qoghdashni teshebbus qilsimu, emma emeliyette bu rayondiki Uyghurlar we bashqa milletlerning chong xitay a'ilisige assimilyatsiye bolushqa mejburliniwatqanliqi eskertilgen.

Asiya dewri zhurnili mulahizisi dawamida ürümchi poyiz istansisi we bundin ilgiri yüz bergen weqelerni Uyghurlar bilen diktator hakimiyet arisidiki ziddiyetning netijisi bolsimu, xitay hökümitining uni ten almay, gunahni yenila atalmish “Diniy radikallar küchler” ge artip qoyuwatqanliqini bayan qilghan we “Xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan qattiq zerbe bérish siyasetliri Uyghurlargha chiqish yoli qoymay, ularni qattiq bir ümidsizlik ichige sörep kirmekte. Eger xitay hökümiti kemsitish, basturush, qattiq zerbe bérish siyasitini dawam qilidiken, u halda Uyghurlarning qayturma zerbe heriketliri bundin kéyin téximu küchiyip baridu” dep eskertken.