Муһаҗирәттики уйғур көзәткүчиләр җаң чүншйәнниң хотәндә сөзлигән сөзлиригә җиддий инкас қайтурди

Уйғур аптоном районлуқ даириләр “муқимлиқ хизмитини һимайә қилиш” бойичә 14-июлдин 17-июлға қәдәр хотәндә нәқ мәйдан йиғини ачқан.

“шинҗаң гезити” ниң илгири сүрүшичә, уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари җаң чүншйән мәзкур йиғинда интайин юқири темпида сөз қилған.

У йиғинда җәнубтики үч вилайәт, бир областниң биринчи қол партком секретарлири, мәзкур районда сиясий җәһәттин әң сәзгүр болған 8 наһийә вә шәһәрниң партийә-һөкүмәт мәсуллири шундақла наһийәлик сиясий қанун секретарлириға көрсәтмә берип мундақ дегән: “қаттиқ зәрбә бериш билән юқири бесимлиқ кәйпиятни баштин ахир сақлаш, террорлуқ вә зораванлиқ һәрикәтлирини бих һалитидә уҗуқтуруш, тәшәббускарлиқ билән һуҗум қозғаш билән қаттиқ мудапиә системиси қурушни бирләштүрүш, террорлуққа қарши туруп муқимлиқни һимайә қилиш күришини үзлүксиз чоңқурлаштуруш керәк.”

Хотәндә чақирилған мәзкур йиғинда йәнә ақсу, қәшқәр вә хотән вилайәтлириниң хитайлардин қоюлған биринчи қол партком секретарлири “аммини сәпәрвәр қилип, әсәбийликни түгитидиғанлиқи” һәққидә җаң чүншйәнгә вәдә бәргән.

Җаң чүншйәнниң хотәндә сөзлигән сөзлири муһаҗирәттики уйғур көзәткүчиләр билән сиясий анализчиларниң күчлүк инкасини қозғиди. Улар бирдәк, бу җаң чүншйәнниң буниңдин икки йил илгири, йәни 2014-йили 13-сентәбирдә хотәндики мәсул кадирларға сөзлигән сөзидики “өз йеғида өз гөшини қоруш”чақириқини әскә салиду, дәп һесаблимақта.

Түркийә һаҗитәпә университетиниң дотсенти, доктор әркин әкрәм бу һәқтә инкас қайтуруп, җаң чүншйәнниң бу сөзлири 21-әсирдә, йәни бүгүн өзини дуняда иккинчи зор күч дәп һесаблаватқан хитайда уйғур аптоном райониниң биринчи қол рәһбири болған бир кишиниң еғизидин чиқидиған сөз әмәсликини алаһидә тәкитлиди.

Буниңдин икки йил илгири җаң чүншйән хотән вилайәтлик партком билән бир қисим наһийәләрниң мәсул рәһбәрлиригә “муқимлиқ хизмити” бойичә көрсәтмә бәргәндә мундақ дегән: “хәлқ аммиси ‛террорлуқ‚ қа қарши туруп муқимлиқни сақлаштики муһим күч. Нөвәттә хотән районида ‛террорчилар‚ ни қоршап йоқитиш оператсийәси бойичә нурғунлиған типик үлгиләр оттуриға чиқти. Уйғурларда бир мақал-тәмсил бар, у болсиму ‛өз йеғида өзиниң гөшини қоруш‚. Биз муқимлиқ мәсилисидә мәркәзниң йолйоруқлирини шинҗаңниң әмәлий әһвалиға бирләштүрүшимиз керәк.”

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат һәсән әпәнди бу һәқтә пикир баян қилип, җаң чүншйәнниң “өз йеғида өз гөшини қоруш” сөзини ишлитиши хитайниң уйғурларни идарә қилиштики кона тактикисиниң уйғурчилашқан кәлимә билән қип-ялиңач оттуриға қоюлушидур, дәп көрсәтти.

Доктор әркин әкрәмниң қаришичә, хитай тарихтин буян өз дүшмәнлиригә, болупму өз әтрапидики ят милләтләргә тақабил турушта “ятларниң қоли билән ятларға тақабил туруш” тактикисини қоллинип кәлгән. Бүгүнки күндә җаң чүншйәнниң бу тактикини уйғурчә мақал-тәмсилгә йөгәп қәпәстин чиқириши хитайниң кона тактикисини йеңи тарихий шараитта давамлиқ қоллинишқа урунуватқанлиқиниң ипадиси, дәп көрсәтти.

Илшат һәсән әпәнди йәнә уйғурларниң мәйли қандақ қатламға мәнсуп болушидин қәтийнәзәр, җаң чүншйәнниң хотәндә сөзлигән икки қетимлиқ сөзиниң йошурун сигналини һес қилиши вә чүшиниши керәкликини илгири сүрди.

Америкидики уйғур зиялийлиридин иқтисад пәнлири доктори, җорҗи вашингтон университетиниң тәклиплик оқутқучиси пәрһат билгинму бу һәқтә пикир баян қилди.

У, хитай өзиниң нопус үстүнлүкидин пайдилинип уйғур елиға кәң көләмдә аһалә көчүрүш вә бу арқилиқ уйғурларни еритип түгитиш истратегийәсини күчәп йолға қойған болсиму, әмма хитайниң бу пилани нөвәттә җиддий хирисқа дуч кәлмәктә. Хитайдики нопус қурулмисидин елип ейтқанда йәнә 10-15 йилдин кейин хитайниң аһалә көчүрүш истратегийәси ақмайду. Җаң чүншйән буни яхши билгәнлики үчүн уйғурлардин пайдилинип уйғурларни идарә қилиш тактикисини базарға селишқа мәҗбур болған, дегәнләрни тәкитлиди.