Amérikiliq sayahetchi: “‛Uyghur medeniyitining merkiziy baghchisi‚ dep oylaydighan qeshqer kocha öyliri pütünley weyran boptu”

“Men qeshqerning nöwettiki weziyitidin azraq xewerdar bolsammu, qeshqer kocha öyliri dep atilidighan mehellide nurghun ahale yashaydu, dep oylayttim. Emma özüm barghandin kéyin, toluq bir mehellining pütünley tashliwétilgen körünüshi méning köz aldimda namayan boldi. Kochilardiki tashliwétilgen wélisipitler, ishiklerning üstige qayta-qayta yézilghan xata belgisi. . . Pütün bir mehelle qarangghuluqqa toluptu,”

Yuqiriqi jümliler amérikiliq bir sayahetchining Uyghur diyarining qeshqer shehiridiki “Qeshqer kocha öyliri” dep atilidighan bir mehellige sayahetke barghan chéghida shahit bolghan menzirilirining eynen teswirliridur.

2018-Yili qeshqer shehiride ziyarette bolghan mezkur amérikiliq sayahetchi burundin “Uyghur medeniyiti jughlan'ghan jay” dep teripini anglap kelgen qeshqer kocha öyliri mehelliside ikki kün sayahette bolghan. Bu qisqighine ikki kün jeryanida u Uyghur medeniyitining yoq qiliwétilgenlikini körüp qattiq bi'aram bolghan hem erkin asiya radi'osi Uyghur bölümige xet yézip öz-közi bilen körgen menzirilerni ashkarilash qararigha kelgen. Mezkur sayahetchi ziyaritimizni qobul qilghanda nöwette xitayda turuwatqanliqi seweblik, özining isim-familisi we xizmet ornini ashkarilimasliqni telep qildi.

Mezkur sayahetchi qeshqer kocha öyliri mehellisining atilishini “Gaw tey min jü” 高台民居 dep alghan bolup, bu isim emeliyette xitayning shu yerning qurulmisigha qarap öz-aldigha atiwalghan nam iken. Biz uning shu yerde körgenlirini anglitishtin burun, radiyo anglighuchilarni xitay tilida “Gaw tey min jü” 高台民居dep atilidighan, emma Uyghur tilida ölchemlik “Qeshqer kocha öyliri” déyilidighan bu mehellidin qisqiche xewerdar qilish meqsitide amérikida yashawatqan Uyghur ziyaliy tahir hamut ependini ziyaret qilduq.

U bu uqumgha mundaq chüshenche berdi: “Xitay tilidiki bu 高台民居 dégini qeshqer shehiri ichidiki qizil deryasi bilen tümen deryasining otturisidiki bir yer. Qeshqer shehirining ichi kichik, nopusi köp, uningdin bashqa égiz hem dönglük bolghanliqtin, kochilardin ünümlük paydilinish üchün öyler üsti-üstilep sélinip, pelempeysiman bir menzire shekillen'gen. Ular en'eniwi qewetlik öyler. Shunga xitaylar bu yerni 高台民居 dep atiwalghan. Emma Uyghurchida qeshqerning kocha öyliri, dep atilidu,”

Halbuki, chet'ellik sayahetchining bildürüshiche, özi anglap bilgen Uyghur en'eniwi qewetlik öyler mujessemlen'gen qeshqer kocha öyliri mehellisining hazirqi menzirisi uni qattiq perishan qilghan.

U mundaq deydu: “Men qeshqer kocha öyliri 高台民居 ge bérishtin burun, méning u yerge qarita anglighan-bilgenlirim bolghanliqi üchün, u yerde choqum nurghun olturaq ahaliler bar, dep oylighan idim, shular arqiliq Uyghurlarning medeniyitini téximu chongqur hés qilalaymen, dep bekla hayajanlan'ghan idim. Emma barghandin kéyin, köz-aldimdiki tashlanduq menzirini körüp, heyranliqta turupla qaldim. Özümni shu mehellining melum bir tashlanduq bölikide turup qaldimmu, dep oylighan bolsammu, emma pütün bir mehellining tashliwétilgenlik menzirisi köz aldimda namayan bolup turatti,”

U sayahetchi kishilerning öylerning ishiki üstidiki “Xata” belgilirini körgendin kéyin, Uyghur diyaridiki qarangghuluqqa tolghan intayin échinishliq bir weziyetni hés qilalaydighanliqini éytip ötti.

U yene mundaq dédi: “Men nurghun ademlerni shu mehellining etrapidiki bina öylerde olturushi mumkin, dep oylighan bolsammu, emma men közüm bilen körgen menziridin bundaq perez qilghili bolmaydighanliqini hés qildim. Yaxshi diqqet qilidighan bolsa, mehelle ichidiki kochilargha tashlap qoyulghan, buzulghan wélisipitler ademning ichige bir xil qorqunch salidiken. Pütün bir mehelle qisqa waqitning ichidila tuyuqsizla chirip ketkendek tesir béridiken,”

Uning dep bérishiche, u Uyghur diyarida yürgüzülüwatqan herxil basturush, lagér namida élip bériliwatqan qattiq qol siyaset heqqide toluq chüshenchige ige iken.

U yene torlardiki herxil sayahet bloglirida sayahet yétekchilirining qeshqer kocha öyliri mehellisini sayahet qilghili bolidighanliqi, etrapida herxil bazarlarning barliqi heqqidiki uchurlarni tehlil qilip mundaq dédi: “Sayahet bloglirida nechche hepte burun bu mehellide sayahette bolghan kishiler bu yerning intayin qaynam-tashqinliqqa chömgenliki heqqidiki inkaslirini körgen idim. Kéyin tuyuqsiz héchkim bu toghrisidiki uchurlarni torgha yollimas boluwaldi, shunga men bu mehellige yene bir qétim bérip köprek süretlerni tartiwélish xiyalida u yerge qayta bardim. Kéyin barghinimda gerche tashlanduq wélisipitlerni qayta körmigen bolsammu, undaq menzirige nisbeten ademde bir xil paji'elik héssiyatning shekillinishi normal idi,”

U özining qaytidin tüzep yasalghan qeshqerde bir nechche kün sayahette bolush jeryanida, burunqi milliy puraqqa ige qeshqer kocha öyliri mehellisiningmu qaytidin tüzep yasalghanliqini éytip ötkech, hazirqi bu mehellining muhitining pütünley özgirip ketkenlikini tekitlep qoydi.

U munularni bildürdi: “Men bu mehellining qaytidin özgertip yasalghandin kéyinki halitini körüp, Uyghur medeniyiti üchün intayin muhim bolghan bir merkiziy baghchining héchbir ademdin xewersiz halda yoq qiliwétilgenlikini hés qilip yettim. Bu xil özgirishtin kéyinla nurghun adem yoqap kétiptu. Bu chaghda tebi'iy halda bu ademler nege ketti? deydighan so'al peyda bolidu. Bu ishlar méni bekla bi'aram qildi,”

Ziyaret dawamida biz u amérikiliq sayahetchidin shu mehellide ata-anisi yoq yétim balilarni körgen-körmigenlikinimu sorighinimizda, u jawaben munularni sözlep ötti: “Men özüm yalghuz qeshqer kocha öyliri mehellisini ziyaret qilghan küni kéchisi bir qanche ademning mehelle sirtidiki da'iride warqirashqanliqini anglidim, biraq mehelle ichide héchqandaq kichik bala yaki chong ademning qarisinimu körmidim,”

Mezkur sayahetchi shu mehellide sayahette bolghanda, shu yerdiki bir yerlik xitayning uninggha etrapni körsetkenlikini, emma bixeterlikni közde tutup, u xitay bilen dawamliq bille yürmigenlikini, alaqilishish nomurlirini almashturmighanliqinimu anglitip ötti.

U munularni qeyt qildi: “U yerlik xitaymu da'im kéchisi chiqip shu mehellini körüp kélidighanliqini, men bilen dawamliq bille ziyarette bolushni xalaydighanliqini éytti. Emma men yalghuz heriket qildim. Umu mehellidiki kishilerning nege ketkenlikini bilmeydiken. U qarimaqqa hésdashliq qilghandek köründi, biraq bu peqet méning hés qilghinim. Umu belkim hésdashliq qilishtin ensirishi mumkin,”

Qedirlik radi'o anglighuchilar, mezkur chet'ellik sayahetchining qeshqer shehiridiki qeshqer kocha öyliri mehelliside ziyaret qilghan mezgilide körgenliri heqqidiki tepsilatlarni anglidinglar, dawamini kélerki san programmimizdin anglighaysiler.