Amérikiliq sayahetchi: “Eger xitay eng küchlük döletke aylinip qalsa, dunya qarangghuluqqa tolghudek”

Qeshqer kocha mehelliliri. 2007-Yili yaz.

Aldinqi programmimizda Uyghur diyarining qeshqer shehiridiki qeshqer kocha öyliri mehellisi, yeni xitaylar “Gaw tey min jü” (高台民居) dep atiwalghan jayda ikki kün sayahette bolghan bir chet'ellik sayahetchining shu yerde öz-közi bilen körgen menzirilirining birinchi qismini anglighan idinglar, bügün shuning dawami dawamliq diqqitinglarda bolidu.

Mezkur chet'ellik sayahetchi ziyaret dawamida özining qeshqerdin bashqa yene ürümchi, turpan'ghimu sayahetke barghanliqini hem shu jeryanda hés qilghanlirinimu sözlep ötti.

U mundaq deydu: “Qeshqer shehiride men birdinbir hés qilghinim chong meydanda xitay re'isi shi jinpingning resimi bar iken, mushuningdinla qeshqer shehirining qanchilik derijide özgertilip yasalghanliqini körüwalghili bolidiken. Ürümchi shehiride qedemde bir tekshürüsh ponkiti bar iken. Ishqilip hemmila yerde Uyghur bilen xitaygha oxshimaydighan mu'amile tutidiken. Men bu jaylarda sayahet qilghan mezgilimde natoghra bir weziyetning hemme yerni qaplighanliqini hés qildim, héchkim bu toghrisida gep qilalmaydiken hem mushu ishlargha chétilip qélishnimu xalimaydiken”.

Biz u sayahetchidin qeshqer shehiride mexsus sayahetchilerge qaritilghan cheklimilerning bar-yoqluqini sorighinimizda, u köp jaylarning sayahet orni ikenliki, cheklime bolghan teqdirdimu, bek ochuq-ashkara emeslikini qeyt qildi.

U yene munularni éytip ötti: “Manga nisbeten birdinbir normal sayahet da'irisidin chiqip körüp kelgen jay bolsa shu qeshqer kocha öyliri mehellisi, yeni “Gaw tey min jü” (高台民居) dégen yerdur. Men oylighan Uyghur millitining yadikarliqliri hésablinidighan muhit shu yerning ahaliliri bilen tengla ghayib bolghan idi,”

Ziyaret dawamida biz uningdin qeshqer kocha öyliri mehellisige qayta bérish xiyalining bar-yoqluqini sorighinimizda, u özidin bundaq bir so'alning soralghinidin bekla xushal bolup ketti we tepsiliy chüshenche berdi.

U munularni bildürdi: “Eger sizning közingiz nahayiti ötkür bolsa, kishilerdin muwapiq so'allarni sorash arqiliqla shu yerde yüz bériwatqan basturushlarni bileleysiz. Eksiche sizning közingiz ötkür bolmisa yaki peqet u yerge sayahet meqsitidila barghan bolsingiz, xitay hökümitining sizge körsetken herbir körünüshige aldinip qélishingiz mumkin. Chünki xitay hökümiti hazirgha qeder Uyghurlarni nahayiti bextlik we tinch muhitta yashawatidu, dégenni körsitishte nahayiti köp tirishchanliqlarni körsitiwatidu. Bu bir ré'alliq”.

Chet'ellik sayahetchining bayanliridin melum bolghan bir nuqta shuki, qeshqer kocha öyliri mehellisi uninggha nisbeten Uyghurlarning milliy alahidilikige ige, xuddi amérikidiki “Disnéy baghchisi” dek iken.

U yene munularni sözlep ötti: “Qeshqerdiki heqiqiy medeniyet yadikarliqliri xitay hökümiti teripidin pütünley buzghunchiliqqa uchraptu. Uyghur milliti heqiqiy yosundiki ‛étnik tazilash‚ qa duch kéliwétiptu. Bu bek éghir mesile. Shunga eger siz u yerge peqetla sayahetchi süpitide barsingiz, hökümetning bu xil éziqturushliridin qaymuqup qélishingiz éniq”.

Mezkur chet'ellik bilen élip barghan söhbitimiz jeryanidiki yene bir muhim nuqta eger xitay melum bir künlerge kelgende dunyadiki eng küchlük döletke aylinip qalsa, xelq'arada qandaq bir weziyetning shekillinishidur. U Uyghurlar duch kéliwatqan weziyettin chiqish qilip, bu nuqtida öz köz-qarishini chüshendürüp, xitay küchlinip ketkende “Dunyani qarangghuluq qaplap kétishi mumkinliki” ni alahide tekitlidi.

U mundaq deydu: “Men gerche xitay tetqiqatchisi bolmisammu, xitay hökümitining hazirqidek xelqni kontrol qilish, kishilerning eng normal bolghan kishilik hoquqini depsende qilish, oxshimighan millet we xelqlerge bolghan eng addiy bolghan hörmetkimu étibarsiz qarash qatarliqlarning kelgüsidimu dawamlishishidin qorqimen”.

U yene sözide xitay hökümitining Uyghurlarni kontrol qilishining hetta muhajirettiki Uyghurlarghiche sozulghanliqi heqqidiki xewerlerni oqughanliqinimu eskertti. U, dunyadiki bashqa musulman döletlirining Uyghur mesilisi heqqide inkassiz turuwélishi intayin qorqunchluq bir weziyetni shekillendüridighanliqini chüshendürüp: “Xitayning iqtisadiy küchi musulman ellirini éghiz achquzmaywatidu. Bir döletning özining iqtisadi arqiliq dölet ichidiki we sirtidiki kishiler we organlarni kontrol qilishi qarangghuluqqa tolghan bir dunyani shekillendüridu. Undaq bolghanda Uyghurlarning béshigha kelgen kün dunyadiki bashqa milletlerning béshighimu kélidu,” dédi.

Ziyaret axirida mezkur sayahetchi Uyghurlar nöwette bashtin kechürüwatqan külpetliri heqqide dunyagha deydighan yürek sözlirini tepsiliy anglitip ötti.

U mundaq bayan qildi: “Xitay hökümiti Uyghurlar weziyiti heqqide chinliqni yoshurush usulini qolliniwatidu. Uyghur diyari Uyghurlarning eng kona hem simwolluq xususiyitini saqlap qalghan bir jay bolup, u yerge barghandila shu tipik jayning qandaq sistémiliq parchiliniwatqanliqini körisiz. Xitay hökümitining Uyghur milliy kimlikini we medeniyitini weyran qilishi kishilik hoquq depsendichiliki ichidiki eng qorqunchluq bir qisimdur. Xitay hökümiti meyli qandaq usulni qollinip chinliqni yoshursun, bu bir aldin pilanlan'ghan we tigh uchi merkezliship bolghan medeniyet we xelqni parchilash herikiti,”

Uyghur diyarida ziyarette bolghan qisqighine waqit ichide Uyghurlarning medeniyiti we nöwettiki weziyitini öz-közi bilen körgen bir chet'ellik sayahetchining guwahliqi toghrisidiki tepsiliy programmimiz mushu yerde axirlashti.