Uyghur élidiki yeslilerde Uyghur tili, medeniyitini ipadileydighan herqandaq nerse cheklen'gen

Xoten wilayiti belgilime chiqirip, wilayet tewesidiki barliq yeslilerde oqutquchilarning Uyghur tilida sözlishi, din'gha étiqad qilishini chekligen. Bu, xoten wilayetlik ma'arip tarmaqlirining bu yil 7‏-ayda xoten wilayitidiki ottura-bashlan'ghuch mekteplerde Uyghur tilini cheklep, birdek xitay tilini ishlitish toghrisidiki 5 maddiliq belgilimisidin kéyin chiqarghan yene bir qattiq belgilimidur.

Xoten ma'arip tarmaqlirining yeslilerge chiqarghan “Yesli oqutquchilirining 8 maddiliq intizami” namliq belgilimiside oqutquchilarning din'gha étiqad qilishi, Uyghur tilida sözlishi, oqutquchilarning diniy kiyim-kécheklerni kiyishi, yaghliq artishi, er oqutquchilarning saqal qoyushi cheklinip, ularning birdek “Dölet tili” da sözlishi telep qilin'ghan. 

Xoten wilayitining melum nahiyisidiki bir bir xitay yesli oqutquchisi charshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, yeslilerdiki yasaq diniy étiqad we Uyghur tili bilen cheklinip qalmaydighanliqini bildürdi. Uning ashkarilishiche, yeslilerde Uyghur medeniyiti, tarixiy, Uyghur klassik shexsler, Uyghur milliy hayati yaki Uyghur örp-adetlirini ipadileydighan resim, hösni xet we sen'et eserlirining, tam géziti we shuninggha oxshash herqandaq körünüsh cheklinidiken. 

U mundaq deydu: “Diniy mesilide bizning yeslimiz 3 baligha bir oqutquchi mes'ul. Biz da'im balilarning a'ilisige bérip turimiz. Hazirgha qeder a'ililerge bérip birer diniy xahishni uchratmiduq. Eger uchratsaq bir terep qilimiz. Mesilen, ular ata-anilar balilirini yer asti diniy mektepke ewetiwatamdu yaki diniy étiqad terbiyisi bériwatamdu, dégenlerge diqqet qilimiz. Bu ehwallarni bayqisaq derhal yuqirigha melum qilimiz. Bizning yeslide 3 baligha bir oqutquchi mes'ul, ular da'im a'ililerge bérip, balining a'ilisining xizmet we turmush ehwalini igilep turidu. Bizning yeslide Uyghur oqutquchilar bar.” 

Bu xitay yesli mu'ellimining bildürüshiche, ular yeslidiki Uyghur oqutquchilarning diniy étiqad ehwalini qattiq tekshürüp turidiken. U, mezkur yeslide héchqandaq oqutquchining din'gha étiqad qilishigha we Uyghur tilida sözlishige yol qoyulmaydighanliqini delillidi. 

U mundaq deydu: “Eger oqutquchilar yaghliq artip qalsa, derhal bir terep qilinidu. Ularning yaghliq artishigha qet'iy yol qoyulmaydu. Yene oqutquchilarning din'gha étiqad qilishigha birdek yol qoymaydu. Til mesilisige kelsek hazir birdek dölet tilida sözlesh yolgha qoyuluwatidu. Mesilen, hazir oqutquchilar bilen oqutquchilar öz ara sözleshse, dölet tilini ishlitishi kérek. Ularning Uyghurchini ishlitishige yol qoyulmaydu. Mesilen, bireri yeslige kelse yaki oqutquchilar bilen oqutquchilar öz ara alaqe qilsa dölet tilida sözlesh kéreklikini bilidu. Eger Uyghur tilida sözlep qalsa ular bir terep qilinidu. Bizning yeslide bir mushundaq ehwal bayqilip bir terep qilindi. Shuningdin béri oqutquchilar bu ehwalni qayta sadir qilip baqmidi. Eger siz dölet tilini bilip turup uningda sözlimey Uyghur tilida sözlishishingiz, bayqilip qalsa bir terep qilinidu. Bir terep qilish usulimiz birinchi qétim körülse jerimane qoyulidu. Yene dawamliq sadir qilsa xizmettin heydilidu.” 

Bu oqutquchi yene, cheklimining til we diniy étiqad bilen cheklinip qalmaydighanliqini bildürüp, ularning yesliside yene Uyghurlarning tarixiy, klassik edibler, hösni xet, Uyghurlarning medeniyiti turmush we örp-adetlirige alaqidar herqandaq resim, tam géziti, teshwiqat buyumi we shuninggha oxshash nersilerning cheklinidighanliqini bildürdi. 

U: “Buninggha yol qoyulmaydu, qet'iy yol qoyulmaydu. Yeslimizde Uyghur tilidiki Uyghur medeniyitini eks ettüridighan yesli medeniyet hayatigha alaqidar herqandaq nersilerge ruxset qilinmaydu. Bashqa bezi mekteplerde bu xil xahishlargha yol qoyamdu-qoymamdu, uni bilmeymen. Lékin bizning yeslide buninggha yol qoyulmaydu.” 

Xitay hökümitining Uyghur ana til ma'aripini bikar qilip, uning ornigha “Dölet tili” dégen namda omumyüzlük xitay tili ma'aripini dessitishi Uyghurlarningla emes, bezi xitay ziyaliylirining tenqidige uchrighan. Amérikada olturushluq xitay tarixchi we tilshunas ju shöyüen ependi, xitayning bu siyasiti medeniyetning köp qutupluq we köp xilliqini ret qilish, dep tenqid qildi. 

U mundaq deydu: “Bir milletning tilini qoghdap qélish bu insaniyetning bayliqidur. Oxshash tildiki insanlarning oxshash idé'ologiye, medeniyet xasliqi bolidu. Bizning köprek xasliqni saqlap qélishimiz köprek kitabni saqlap qélishimizgha oxshaydu. Bu dunyani téximu köp xillashturidu. Dunya taq bir dunya bolup qalmaydu. Uyghurlarning tili hindi'anlarning tilini saqlap qélishqa oxshimaydu. Uyghur nopusi 12 milyon, biz ularning qandashliqi mesilisini démeyla qoyayli. Ularning qolliniwatqan bir xil ortaq til. Bu ortaq tilni yoqitish nahayiti müshkül. Uyghur tili bizning jungxu'a milliti we medeniyiti üchün bir xil köp qutupluq we köp xilliqning ipadisi. Biz bu tilni yoqatsaq emeliyette biz köp xilliqni we köp qutupluqni yoqatqan bolimiz. Bu xitay medeniyitini taqlashturidu. Bu bizning xitay medeniyiti we tarixini chüshinishimizge paydisiz. Biz köp xilliqni teshebbus qilishimiz, bashqilarning idiyesining xasliqigha yol qoyushimiz kérek. Bu bir xil bayliqning ipadisi, dunyadiki bir bayliqni yoqitish biz üchün paydiliq emes.” 

Lékin, ju shöyüenning körsitishiche, xitay hökümiti Uyghur tilining ornigha xitay tilini dessitishke zor meblegh we küch chiqarghan bolsimu, biraq uning bu pilani emelge ashmaydiken. 

U mundaq deydu: “Az sanliq milletlerning erkinlikini tartiwalidighan, ularning medeniyitining asasi bolghan tilini tartiwalidighan bundaq tedbir nahayiti nachar ehwal. Bu jem'iyetni taq jem'iyetke aylandurup, köp xilliqtin yiraqlashturidu. Bu dunyaning hazirqi éqimigha xilap. Jyang jyéshi teywen'ge barghanda teywenlikler özining yerlik tili minnen tilida sözlishetti. U buni cheklidi. Mektep, téléwizorda minnen tili ishlitishni men'i qildi. Emma axirida uning bu herikiti emelge ashmidi. U minnen tilini yoqitalmidi. Teywenlikler hazir yene minnen yaki kéjya tilida sözlishidu. Chünki, jyang jyéshi teywenliklerning a'ilide minnen tilida sözlishishni tosalmaytti. Shunga, bu xil tedbir choqum meghlup bolidu. Uning üstige teywen bilen shinjang oxshimaydu. Teywenlikler minnen tilida sözleshken bilen xitay yéziqini qollinatti. Bu ehwalda ejeba, 12 milyon Uyghurning tilini yoqitalamdu? bu qet'iy mumkin emes.” 

Uyghur aptonom rayoni bu yil xitayning memliket miqyasigha uqturush chiqirip, Uyghur rayonining yesli, bashlan'ghuch we toluqsiz ottura mekteplirige 20 minggha yéqin adem qobul qilghan. Buning ichide xoten wilayitining her qaysi nahiyeliridiki yesli, bashlan'ghuch, ottura mekteplerge yuqiri teminat bilen 3000 oqutquchi qobul qilin'ghan idi.