Analizchilar: “Wang yaning sözi xitayning Uyghurlarni dawamliq basturushidin dérek béridu”

Xitayning Uyghur mesilisige mes'ul aliy derijilik emeldari wang yang yéqinda Uyghur aptonom rayonigha qilghan ziyaritide mezkur rayondiki yuqiri bésimliq qattiq basturush siyasitini dawamlashturidighanliqini, bingtu'enning jenubiy Uyghur rayonigha kéngiyishini yenimu tézlitidighanliqini tekitligen.

Wang yangning körsitishiche, xitay hökümiti hazirgha qeder Uyghur aptonom rayonida yolgha qoyghan siyaset we tedbirler bu rayondiki “Uzun mezgillik eminlik mesilisini tüp yiltizidin hel qilishning asasini salghan.”

U mezkur rayonda “Diniy ashqunluq” körünerlik cheklinip, téximu muqim we bixeter menzire yaritilghanliqi, “Qanun-tertipning körünerlik yaxshilinip, shinjangdiki her millet kadir we ammisining bixeterlik tuyghusi kücheygenliki” ni tekitligen bolsimu, lékin yerlik emeldarlarning “3 Xil küchler” ge qarshi yuqiri bésimliq siyasetni dawamlashturup, “Xata idiyelerge qarshi turushni, jenubiy shinjangda namratliqqa qarshi turup, diniy ashqunluqni yoqitishi” ni telep qilghan.

Bu wang yangning 2017‏-yili xitay kompartiyesi siyasiy byurosining da'imiy ezaliqigha, bu yil 3‏-ayda ayda xitay memliketlik siyasiy kéngishining re'islikige östürülüp, xitay merkizi hökümitining “Shinjang xizmiti” ge rehberlik qilish hoquqini ötküzüwalghandin béri tunji qétim Uyghur rayonini ziyaret qilishi we Uyghur rayonidiki xitay emeldarlirigha yol-yoruq bérishi iken.

Kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, ular wang yangning sözige heyran qalmighan. Gérmaniyediki “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning re'isi ulrix déli'us peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, xitay rehbirining “Bashqichirek sözlishini kütmigen iduq,” dédi.

Ulrix déli'us mundaq deydu: “Biz uning bayanatini anglap heyran qalmiduq. Biz xitay aliy rehberlirining, ‛sherqiy türkistandiki siyasitimizni özgertishni oylishimiz, biz siyasitimizni özgertishimiz kérek. Sherqiy türkistandiki Uyghurlar we bizning xelqimizdiki wehimilerni hés qilduq. Biz buninggha köngül bölimiz. Biz oxshimighan étnik milletler bilen bolghan öz ara chüshenchini algha sürüshini, kishilik hoquqqa hörmet qilishni oylishimiz,‚ déyishini kütüwatqinimizgha nechche on yillar boldi. Lékin biz hazirqi shara'itta xitay hökümitining siyasitide bir özgirish bolushini kütmeymiz. Hazirche bu hökümetning sherqiy türkistanda kishilik hoquqqa emel qilishining héchqandaq béshariti yoq.”

Wang yangning Uyghur rayonidiki ziyariti amérikining diqqiti bu rayondiki “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ge buralghan bir mezgilge toghra keldi. Amérikining muweqqet yardemchi dölet ishlar ministiri lawra ston 18‏-aprél béyjingda “Magnitiskiy qanuni” ni ishqa sélip, Uyghur rayonida kishilik hoquqni depsende qilghan xitay emeldarlirini jazalishi mumkinlikini bildürgen. U, “Tümenligen” Uyghur we bashqa musulmanlarning bu lagérlarda tutup turuluwatqanliqini tekitligen idi.

Mutexessisler, wang yang bezi chet'elliklerning neziride xitay kompartiyesi ichidiki nisbeten libéral xitay emeldari, dep qaralsimu, lékin uning Uyghur rayonida téximu qattiq qol siyaset yürgüzüshi mumkinlikini bildürdi.

Türkiye istratégiyelik chüshenchiler institutining mutexessisi, doktor erkin ekrem mundaq deydu: “Wang yangni yü jéngshingdinmu qattiqraq bolidu, dep oylaymen. Chünki, birinchidin, wang yang bu tüzümning ichidiki adem. U hazirqi tüzümni bir chetke qayrip qoyup, bir ish qilalmaydu. Tüzüm buninggha yol qoymaydu. Ikkinchidin, shi jinpingning siyasitini belgileydighan yaki uninggha meslihet béridighan kishilerning biri wang xuning, yene biri li jenshu. Li jenshu bi'olen wang xuning sherqiy türkistan siyasitide bir nerse démise, wang yang libéral siyaset yürgüzelmeydu, dep oylaymen. U sherqiy türkistan mesiliside bir netije körsitishi kérek. Shunga, netije körsitimen, dep téximu qattiq qol bolushi mumkin.”

Wang yang Uyghur rayonidiki ziyaritide yene bingtu'enning muqimliq mesilisidiki ornini alahide tekitligen. U, bingtu'enning fonkitsiyelik méxanizmi, merkezning “Shinjang xizmitini orunlashturush heqqidiki bash nishani” ni emelge ashurushtiki rolini jari qildurushni, uni Uyghur élining jenubiydiki oblast, wilayetlerge kéngeytishni yenimu tézlitishni tekitligen.

Doktor erkin ekremning qarishiche, xitayning bingtu'enni jenubiy Uyghur élidiki oblast, wilayetlerge kéngeytishtiki meqsiti bu rayondiki xitay nopusining azlap kétishi peyda qilghan boshluqni toldurush iken.

Erkin ekrem mundaq deydu: “Biz eger sherqiy türkistan xeritisige qaraydighan bolsaq, bingtu'enning Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan rayonlarni muhasirige alghan weziyetni körighiz. Xitay uningghimu yetmey yene Uyghurlar toplan'ghan rayonlargha xitay nopusini yötkeymiz dégen bolsa, dimekki, yene bir endishisi bar. Ensireshning bir sewebi belkim, 2009‏-yili ‛ürümchi weqesi‚ din kéyin nurghun xitaylar sherqiy türkistandin köchüp ketti. Bir chaghlarda xitaylar sherqiy türkistan nopusining 41% ni teshkil qilidu, dep qarilatti. Hazir bezi matériyallarda 37%, bezi matériyallarda 34 % dep yéziliwétiptu. Shunga, qachqan xitay nopusining ornini bingtu'en bilen toluqlisaq, dep oylawatqan bolushi mumkin.”

Lékin “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti” diki déli'usining ilgiri sürüshiche, wang yangning sözi xitayning muqimliq chüshenchisi bilen xelq'araning neziridiki muqimliq chüshenchisining perqlinidighanliqini körsitip bergen. Déli'us xitayning “Sherqiy türkistan” da Uyghurlarsiz muqimliq qurmaqchi boluwatqanliqini bildürdi.

Ulrix déli'us yene mundaq deydu: “Ular kishilik hoquq kürishi qilidighan Uyghurlargha qarshi turupla qalmay, kompartiye ezasi bolghan Uyghurlarghimu qarshi turup, nishanini pütün Uyghurlargha qaratti. Bu xil étnik nuqti'inezerni chüshenmek müshkül. Chünki, ularning meqsiti heqiqeten sherqiy türkistanda muqimliq yaritish bolghan bolsa, kompartiye ezasi Uyghurlarning qollishigha éhtiyaji chüshetti. Biraq ular Uyghurlarda héchkimni ishenchlik yardemchi, dep qarimaywatidu. Bu ehwalda ularning sherqiy türkistanda muqimliqni qandaq emelge ashuridighanliqini chüshinelmeywatimen.”

Wang yang Uyghur rayonidiki hazirqi nispiy timtasliqning sewebini xitay da'irilirining bu rayondiki qattiq amanliq tedbirlirige we idé'ologiyelik kontrolluqning netijisige baghlighan. Lékin kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, bu nispiy timtasliqning arqisida éghir tragédiyeler yoshurun'ghaniken. Bu teshkilatlar xitay hökümitining az dégende bir milyondek Uyghurni “Yépiq terbiyelesh lagérliri” gha qamap, Uyghur jem'iyitining ijtima'iy, iqtisadi, medeniyet we kündilik hayatini qiyin halgha chüshürüp qoyghanliqini eskertip keldi.