Көзәткүчиләр: “хитайниң ‛динни җуңгочилаштуруш‚ сияситиниң мәқсити милләтләрни еритип йоқитиштур”

Доппа кийгән уйғур яшниң бир гуруппа хитай әскәрлириниң алдида кетип барған көрүнүши. 2009-Йили 12-июл, үрүмчи.

Вашингтондики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши “хитай һөкүмити өзиниң ассимилятсийә сияситини ‛динни җуңгочилаштуруш‚ арқилиқ күчәйтмәктә” намлиқ доклатида хитай һөкүмити түзүп иҗра қиливатқан диний сиясәт вә қанун-низамларниң әмәлийәттә хитайдики һәр қандақ диний етиқад паалийәтлирини пүтүнләй контроллуққа елиш үчүн хизмәт қиливатқанлиқини илгири сүргән. Доклатта йәнә ши җинпиң һакимийити оттуриға қоюп пүтүн мәмликәт миқясидики барчә динларға қаритиватқан аталмиш “динни җуңгочилаштуруш” сияситиниң әмәлийәттә башқа милләт вә динларни еритип йоқ қилишни мәқсәт қилған йеңи бир истратегийә икәнликини ечип көрсәткән.

Доклатта хитай һөкүмитиниң бу арқилиқ барлиқ динларға, болупму ислам вә христиан қатарлиқ тарихтин буян хитай мәдәнийитиниң тәсиригә учримиған динларға хитай мәдәнийитини сиңдүрүшкә һәрикәт қиливатқанлиқини, чүнки хитай һөкүмити бу динларға етиқад қилғучиларни өзигә тәһдит дәп қарайдиғанлиқини тәкитлигән. Болупму бир милйондәк уйғурни “тәрбийиләш лагер” лириға солаштәк мисли көрүлмигән тәқиб сияситини йолға қоюп, уйғурларни пүтүн милләт сүпити билән биваситә бастуруш нишаниға еливатқанлиқини илгири сүргән.

Доклатта “динни җуңгочилаштуруш - диний етиқадни пүтүнләй контрол қилиш истратегийисини әмәлгә ашурушни мәқсәт қилған сиясәтниң ахирқи қисмидур,” дейилгән. Униңда уйғурларниң барлиқ диний етиқад паалийәтлиридин башқа йәнә уларниң күндилик һаятидики өрп- адәтлиригичә, хитай һакимийитиниң назарити астиға елинғанлиқи көрситип өтүлгән. Даириләрниң һәтта уйғурларниң той- төкүн, нәзир-чирағ, өлүм-йитим вә дәпнә мурасимлириғичә қол тиқип, уларни зор күч билән хитайлаштурушқа урунуватқанлиқи тәнқид қилинған.

Доклатта йәнә “һазир хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистан миқясидики диний бастурушта уйғурларни асасий нишан қиливатқанлиқиниң өзи хитай һөкүмитиниң уйғурларни өзигә алаһидә тәһдит дәп қарайдиғанлиқини ипадиләп бериду. Буниң ичидики әң муһим һадисә хитайниң уйғур районидики ‛йепиқ тәрбийиләш мәркәзлири‚ ни қурушидур. Бу хитайниң уйғурларни системилиқ һалда еритип түгитиш һәмдә уйғурларға қарита юқири бесимлиқ сиясәтлирини давамлаштуруш пиланиниң барлиқини ениқ көрситип бериду,” дейилгән.

Доклатниң ахирида “хәлқара җәмийәт хитайниң шәрқий түркистанда елип бериватқан бу ашқун сиясәтлирини әйиблиши, шәрқий түркистанда вәзийәтниң йәниму яманлишидиғанлиқиға қарита һазир болуши керәк,” дәп агаһландурулған.

“хитай һөкүмити өзиниң ассимилятсийә сияситини ‛динни җуңгочилаштуруш‚ арқилиқ күчәйтмәктә” мавзулуқ бу мәхсус доклатни тәйярлиған уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң программа директори никол ханим бу һәқтә зияритимизни қобул қилди. У бу доклатта хитай коммунист һакимийити иҗра қиливатқан “динни җуңгочилаштуруш” сияситиниң уйғурларниң әслидила интайин еғир болған диний әркинлик вәзийитини еғирлаштурупла қалмай, бәлки йәнә уларниң диний туйғусини аҗизлитип, уларни тезрәк ассимилятсийә қилишни вә улар үстидин мәдәнийәт қирғинчилиқи елип беришни тезләштүридиғанлиқи қатарлиқ бир қатар мәсилиләрниң оттуриға қоюлғанлиқини тәкитлиди.

Никол ханим йәнә хитай уйғурларниң миллий мәдәнийәт кимликиниң бир қисми болған диний етиқадини чәкләш арқилиқ ассимилятсийә сияситини тезлитип, диний әркинликкә һеч бир дөләттә, хитайниң һечбир йеридә вә һәтта тарихниң һәрқандақ бир бөликидә көрүлүп бақмиған дәриҗидә чәклимә қоюватиду, деди.

Мәзкур доклатниң хәлқара җәмийәтни агаһландурған яман вәзийәтниң еһтималлиқини қандақ қияс қилиш мумкинлики һәққидә сориған соалимизға җаваб бәргән никол ханим, “хитайниң бу сиясити давам қилса районда интайин хәтәрлик вәзийәт келип чиқиду. Буниң әң еғирини ‛етник қирғинчилиқ‚ дәп қияс қилиш мумкин,” дәп көрсәтти.

Америкада турушлуқ туңган зиялийси сулайман йигу әпәнди хитайдики диний етиқад әркинликиниң ши җинпиң дәвридә әң еғир вәзийәткә дуч кәлгәнликини илгири сүрди. Униң анализ қилишичә, хитайниң “ динни җуңголаштуруш ” уқуми интайин зиддийәтлик вә мүҗмәл бир уқум икән. Хитайниң дегини бойичә болғанда, мусулманлар яки башқа динға етиқад қилидиғанлар ши җинпиң вә хитай коммунист партийисини яратқучи алланиң алдиға қоюши шәрт икән. Бу динға пүтүнләй қарши атеистик бир сиясәт, йәни динсизлиқни тәрғиб қилиш болупла қалмай, бәлки йәнә мәдәнийәт, ирқ, диний етиқад җәһәтләрдә пүтүнләй пәрқлиқ болған уйғурларға охшаш милләтләрни хитайлаштурушни мәқсәт қилған қош бислиқ ассимилятсийә сиясити икән.

Уйғур елидики “йепиқ тәрбийиләш лагери” ни әйни дәврдики натсистларниң җаза лагериға охшатқан сулайман йигу әпәнди “қурани кәрим” вә “сәһиһул бухари” ни уйғурчиға тәрҗимә қилған атақлиқ диний алим муһәммәд салиһниң “йепиқ тәрбийиләш лагери” ға қамап қоюлғандин кейин вапат болғанлиқини, мисирдин қайтуруп келингән йәнә бир уйғур оқуғучиниңму аталмиш “тәрбийиләш мәркизи” дә өлүп кәткәнликини мисал қилип, бу вәқәләр уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учраватқанлиқиниң җанлиқ дәлил-испати, деди.

Дуня уйғур қурултийи диний ишлар комитетиниң рәиси турғунҗан алавудун бүгүн радиомизға қилған сөзидә уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң доклатида тилға елинған хитай һөкүмитиниң “динни җуңгочилаштуруш ” истратегийиси һәққидә мәхсус тохтилип, хитай һакимийитиниң бу сәпсәтисиниң һәр қандақ динидикиләр қобул қилмайдиған, әқилгә сиғмайдиған бир уқум икәнликини билдүрди, у, “дин һечқачан җуңгочилашмайду, динни һечқачан хитай коммунистлири өзгәртәлмәйду, өзиниң сияситигә бой сундуралмайду,” деди.

Бу йил 1-айда америка дөләт ишлири министирлиқи америка “хәлқара диний әркинлик қарари” ға асасән елан қилған бир доклатида хитайни диний әркинлик җәһәттә “алаһидә әндишә қозғаватқан дөләтләр” қатариға киргүзгән иди. Америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмитигә қарашлиқ хитай ишлири комитети елан қилған йиллиқ доклатта хитайда ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин буян диний бесимниң қаттиқ күчийип кәткәнлики, болупму 2017-йили мақулланған “диний ишларни башқуруш низамнамиси” ниң түзитилгән нусхисиниң уйғур дияридики диний етиқад һәқлирини вәйран қилишта қоллинилғанлиқи баян қилинған иди.