Közetküchiler: “Xitayning ‛dinni junggochilashturush‚ siyasitining meqsiti milletlerni éritip yoqitishtur”

Muxbirimiz gülchéhre
2018.05.10
xitay-qurultiyi-diniy-olima.jpg Xitay kompartiye qurultiyigha qatnashqan, diniy ölima, xitay islam jem'iyitining diréktori abdureqip tunyaz we Uyghur wekiller. 2017-Yili 12-mart, béyjing.
AP

Washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi “Xitay hökümiti özining assimilyatsiye siyasitini ‛dinni junggochilashturush‚ arqiliq kücheytmekte” namliq doklatida xitay hökümiti tüzüp ijra qiliwatqan diniy siyaset we qanun-nizamlarning emeliyette xitaydiki her qandaq diniy étiqad pa'aliyetlirini pütünley kontrolluqqa élish üchün xizmet qiliwatqanliqini ilgiri sürgen. Doklatta yene shi jinping hakimiyiti otturigha qoyup pütün memliket miqyasidiki barche dinlargha qaritiwatqan atalmish “Dinni junggochilashturush” siyasitining emeliyette bashqa millet we dinlarni éritip yoq qilishni meqset qilghan yéngi bir istratégiye ikenlikini échip körsetken.

Doklatta xitay hökümitining bu arqiliq barliq dinlargha, bolupmu islam we xristi'an qatarliq tarixtin buyan xitay medeniyitining tesirige uchrimighan dinlargha xitay medeniyitini singdürüshke heriket qiliwatqanliqini, chünki xitay hökümiti bu dinlargha étiqad qilghuchilarni özige tehdit dep qaraydighanliqini tekitligen. Bolupmu bir milyondek Uyghurni “Terbiyilesh lagér” lirigha solashtek misli körülmigen teqib siyasitini yolgha qoyup, Uyghurlarni pütün millet süpiti bilen biwasite basturush nishanigha éliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta “Dinni junggochilashturush - diniy étiqadni pütünley kontrol qilish istratégiyisini emelge ashurushni meqset qilghan siyasetning axirqi qismidur,” déyilgen. Uningda Uyghurlarning barliq diniy étiqad pa'aliyetliridin bashqa yene ularning kündilik hayatidiki örp- adetlirigiche, xitay hakimiyitining nazariti astigha élin'ghanliqi körsitip ötülgen. Da'irilerning hetta Uyghurlarning toy- tökün, nezir-chiragh, ölüm-yitim we depne murasimlirighiche qol tiqip, ularni zor küch bilen xitaylashturushqa urunuwatqanliqi tenqid qilin'ghan.

Doklatta yene “Hazir xitay hökümitining sherqiy türkistan miqyasidiki diniy basturushta Uyghurlarni asasiy nishan qiliwatqanliqining özi xitay hökümitining Uyghurlarni özige alahide tehdit dep qaraydighanliqini ipadilep béridu. Buning ichidiki eng muhim hadise xitayning Uyghur rayonidiki ‛yépiq terbiyilesh merkezliri‚ ni qurushidur. Bu xitayning Uyghurlarni sistémiliq halda éritip tügitish hemde Uyghurlargha qarita yuqiri bésimliq siyasetlirini dawamlashturush pilanining barliqini éniq körsitip béridu,” déyilgen.

Doklatning axirida “Xelq'ara jem'iyet xitayning sherqiy türkistanda élip bériwatqan bu ashqun siyasetlirini eyiblishi, sherqiy türkistanda weziyetning yenimu yamanlishidighanliqigha qarita hazir bolushi kérek,” dep agahlandurulghan.

“Xitay hökümiti özining assimilyatsiye siyasitini ‛dinni junggochilashturush‚ arqiliq kücheytmekte” mawzuluq bu mexsus doklatni teyyarlighan Uyghur kishilik hoquq qurulushining programma diréktori nikol xanim bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U bu doklatta xitay kommunist hakimiyiti ijra qiliwatqan “Dinni junggochilashturush” siyasitining Uyghurlarning eslidila intayin éghir bolghan diniy erkinlik weziyitini éghirlashturupla qalmay, belki yene ularning diniy tuyghusini ajizlitip, ularni tézrek assimilyatsiye qilishni we ular üstidin medeniyet qirghinchiliqi élip bérishni tézleshtüridighanliqi qatarliq bir qatar mesililerning otturigha qoyulghanliqini tekitlidi.

Nikol xanim yene xitay Uyghurlarning milliy medeniyet kimlikining bir qismi bolghan diniy étiqadini cheklesh arqiliq assimilyatsiye siyasitini tézlitip, diniy erkinlikke héch bir dölette, xitayning héchbir yéride we hetta tarixning herqandaq bir bölikide körülüp baqmighan derijide cheklime qoyuwatidu, dédi.

Mezkur doklatning xelq'ara jem'iyetni agahlandurghan yaman weziyetning éhtimalliqini qandaq qiyas qilish mumkinliki heqqide sorighan so'alimizgha jawab bergen nikol xanim, “Xitayning bu siyasiti dawam qilsa rayonda intayin xeterlik weziyet kélip chiqidu. Buning eng éghirini ‛étnik qirghinchiliq‚ dep qiyas qilish mumkin,” dep körsetti.

Amérikada turushluq tunggan ziyaliysi sulayman yigu ependi xitaydiki diniy étiqad erkinlikining shi jinping dewride eng éghir weziyetke duch kelgenlikini ilgiri sürdi. Uning analiz qilishiche, xitayning “ Dinni junggolashturush ” uqumi intayin ziddiyetlik we müjmel bir uqum iken. Xitayning dégini boyiche bolghanda, musulmanlar yaki bashqa din'gha étiqad qilidighanlar shi jinping we xitay kommunist partiyisini yaratquchi allaning aldigha qoyushi shert iken. Bu din'gha pütünley qarshi até'istik bir siyaset, yeni dinsizliqni terghib qilish bolupla qalmay, belki yene medeniyet, irq, diniy étiqad jehetlerde pütünley perqliq bolghan Uyghurlargha oxshash milletlerni xitaylashturushni meqset qilghan qosh bisliq assimilyatsiye siyasiti iken.

Uyghur élidiki “Yépiq terbiyilesh lagéri” ni eyni dewrdiki natsistlarning jaza lagérigha oxshatqan sulayman yigu ependi “Qur'ani kerim” we “Sehihul buxari” ni Uyghurchigha terjime qilghan ataqliq diniy alim muhemmed salihning “Yépiq terbiyilesh lagéri” gha qamap qoyulghandin kéyin wapat bolghanliqini, misirdin qayturup kélin'gen yene bir Uyghur oqughuchiningmu atalmish “Terbiyilesh merkizi” de ölüp ketkenlikini misal qilip, bu weqeler Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqining janliq delil-ispati, dédi.

Dunya Uyghur qurultiyi diniy ishlar komitétining re'isi turghunjan alawudun bügün radi'omizgha qilghan sözide Uyghur kishilik hoquq qurulushining doklatida tilgha élin'ghan xitay hökümitining “Dinni junggochilashturush ” istratégiyisi heqqide mexsus toxtilip, xitay hakimiyitining bu sepsetisining her qandaq dinidikiler qobul qilmaydighan, eqilge sighmaydighan bir uqum ikenlikini bildürdi, u, “Din héchqachan junggochilashmaydu, dinni héchqachan xitay kommunistliri özgertelmeydu, özining siyasitige boy sunduralmaydu,” dédi.

Bu yil 1-ayda amérika dölet ishliri ministirliqi amérika “Xelq'ara diniy erkinlik qarari” gha asasen élan qilghan bir doklatida xitayni diniy erkinlik jehette “Alahide endishe qozghawatqan döletler” qatarigha kirgüzgen idi. Amérika dölet mejlisi we hökümitige qarashliq xitay ishliri komitéti élan qilghan yilliq doklatta xitayda shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin buyan diniy bésimning qattiq küchiyip ketkenliki, bolupmu 2017-yili maqullan'ghan “Diniy ishlarni bashqurush nizamnamisi” ning tüzitilgen nusxisining Uyghur diyaridiki diniy étiqad heqlirini weyran qilishta qollinilghanliqi bayan qilin'ghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.