Xitayning Uyghurlarning intérnét alaqisini qattiq kontrol qiliwatqanliqi tenqid qilindi

Uyghur élidiki intérnétqa chiqish botkiliri. 2008-Yili 1-aprél.

Chégrasiz muxbirlar teshkilati 2014-yilliq tor uchur erkinlik doklatida xitayning Uyghur tor erkinlikini téximu téximu qattiq qattiq kontrol qiliwatqanliqini tenqid qildi. Doklat 12-mart élan qilindi.

Chégrasiz muxbirlar teshkilati özining 2014‏-yilliq tor erkinlik doklatida, döletlik tor uchur ishxanisi (SIIO) ning “Seddichin tosmisi” tor kontrol sistémisi arqiliq pütkül xitayning tor uchurini kontrol qiliwatqanliqini, shuning bilen birge, uning bezi rayonlargha perqliq mu'amile qilidighanliqi, bolupmu tibet, Uyghur ili we ichki mongghul qatarliq aptonom rayonlardiki tor uchur alaqisini téximu qattiq kontrol qilidighanliqini körsetti.

Doklatta körsitishiche, xitay döletlik tor uchuri ishxanisi dunyadiki eng merkezleshken tor axbarat kontrol orgini bolup, u uchur kontrol qilish we teshwiqat élip bérish funksiyisige ige bolushtin bashqa, tor mulazimitige alaqidar qa'ide-tüzümlerni chiqirish funksiyisige ige.

Doklatta, tor cheklimisi tibet ichki, mongghul we shinjang qatarliq “Aptonom rayonlar” da bashqa ölkilerge qarighanda téximu jiddiy we téximu izchil yolgha qoyulmaqta. Bu rayonlarda “Twittér”, “Féyisbok” qatarliq ijtima'iy taratqular cheklen'gen bolup, wasitilik yollar arqiliq tor cheklimisidin atlap ötüp bu ijtima'iy taratqu wasitilirige kirish téximu xeterlik, dep körsetken.

Doklatta yene, bu rayonlardiki tor tézlikining béyjing, shangxey qatarliq chong sheherlerge qarighanda ikki hesse asti ikenliki eskertilip, tor sür'iti shangxey, béyjing qatarliq sheherlerde 4 miga bit bolsimu, biraq bu rayonlarda 1.5 Miga bitke yetmeydighanliqi, shuning bilen birge, uchur mezmunigha qaritilghan kontrolluq téximu qattiq, mikro blogchilargha qaritilghan mu'amile téximu qopal ikenlikini bildürgen.

Chégrasiz muxbirlar teshkilatining asiya ishlirigha mes'ul xadimi bénjamin isma'il, xitay da'irilirining Uyghur élide tornila emes, 3 xil küchlerge qarshi turushni bahane qilip, bu rayondiki xelqning barliq herikitini nazaret qiliwatqanliqini bildürdi.

U: bundaq kontrol qiliwatqan'gha uzun yillar boldi. Bu rayonlar noqul uchur erkinliki yaki tor cheklimisi jehetlerde téximu qattiq siyasetke duchar bolupla qalmidi. Halbuki, ular hökümet teripidin yolgha qoyulghan téximu keng da'irilik ichki siyasetning cheklesh obyéktigha aylandi. Sizning “3Xil küchler” heqqidiki tebirdin xewiringiz bar. Béyjing teripidin otturigha qoyulghan bölgünchilik, térrorluq heqqidiki bu tebir Uyghur ilidiki ahalige tetbiqlinip, bu rayonni téximu qattiq kontrol qilish, téximu qattiq basturush we téximu qattiq yétim qaldurushning bahanisi qilip qollandi. Tibet we shinjangda torgha ulinish chiqish téximu murekkep. Bezi jaylarda ahalining torgha ulinish imkaniyiti cheklik, dep körsetti.

Binyamin isma'il yene, Uyghur élide puqralarning tordiki pa'aliyiti, kimliki, ularning qandaq uchurlarni yollawatqanliqi we qandaq uchurgha érishiwatqanliqi nazaret qilinidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: tordashlarning kimliki qattiq nazaret qilinip, ularning her bir herikiti kontrol qilinidu, ular bir tutash torgha kirish meshghuliyiti béjirishi kérek. Bu da'irilerge tordashlarning torgha kirgende qandaq tor betlirini ziyaret qilghanliqi, qandaq mezmundiki matériyallarni chaplighanliqi yaki yollighanliqini kontrol qilishqa qulayliq yaritip béridu. Bu heqiqeten intayin qattiq kontrolluq shundaqla mezkur rayondiki herqandaq puqragha üchün éghir tehdit.

Chégrasiz muxbirlar teshkilati doklatida yene, xitay da'irilirining Uyghur öktichi ziyaliysi, tor bashqurghuchi ilham toxtini tutqun qilghanliqini simwolluq weqe, dep körsetken.

Xitay hökümiti ilham toxtini ilgiri bir nechche qétim nezerbend qilip qoyup bergen bolsimu, biraq bu yil 15‏-yanwar uni yene tutqun qilip, yéqinda bölgünchilik bilen eyibligen idi.

Binyamin isma'il ilham toxtining siyasiy mehbus yaki wijdan mehbusi ikenlikini eskertip, da'irilerning uninggha tutqan mu'amilisi qobul qilmaydighanliqini bildürdi.

U: biz ilham toxtini bir siyasiy mehbus yaki wijdan mehbusi, dep qaraymiz. U iqtisadiy penler oqutquchisi, mikro blogchi we zhurnalist. U uzun yillardin béri öz xelqining hoquqini qoghdap kelgen. U, tinchliq we di'alog teshebbuschisi. U yene, puqralar erkinlikini qollap, u toghruluq munazire qozghap kelgen ilmiy xadim. Biraq, u héchqachan da'iriler teripidin qobul qilinmidi. Da'irilerning ilham toxtigha tutqan mu'amilisi qobul qilinmaydu. Uning béyjingdiki öyide qolgha élinip xéli uzun waqitqiche a'ilisige héchqandaq xewer bérilmesliki, xitay j x organlirining uni Uyghur iligha ötküzüp bérip, uning qeyerge solan'ghanliqini élan qilmasliqi emeliyette görüge tutuwalghanliq we mejburi iz-déreksiz yoqatqanliq, dep körsetti.

Chégrasiz muxbirlar teshkilati doklatida yene, xitay da'irilirining konkrét ijtima'iy weqelerde torni kontrol qilishni kücheytidighanliqini tenqidlep, xitay da'irilirining bu xil weqelerde da'im Uyghur tor béketlirini taqaydighanliqini bildürdi. Uning 2009‏-yili “5‏-Iyul weqesi” de “Diyarim”, “Ulinish”, “Shebnem” qatarliq eng dangliq tor betlirini öz ichige alghan mutleq köp qisim Uyghur tor betlirini taqighanliqini tenqidlep, shu yili Uyghur tor béketlirining 85% taqiwétilgenlikini ilgiri sürdi.

Bénjamin isma'il, xitay da'irilirining bu qétim 1‏-mart “Kunming weqesi” de oxshashla uchurni kontrol qilghanliqini tenqid qildi. Xitay hökümiti “Kunming weqesi” ge alaqidar barliq uchurni qattiq kontrol qilip, weqening térrorluq hujum ikenlikini ispatlaydighan héchqandaq maddiy pakit élan qilip baqmighan. Netijide bu her xil gumani so'allarni peyda qilghan idi.

Xitay axbarati peyshenbe küni yünnen saqchi da'irilirining sözini neqil keltürüp, künming poyiz istansisigha hujum qilghan 8 kishining 3 nepiri weqe yüz bérishtin ikki kün awwal qolgha qolgha élin'ghanliqini ashkarilighan. Bu tor jama'et pikride bu weqening heqiqiy ehwaligha alaqidar gumanlarni téximu kücheytken.

Xitay hökümiti ilgiri hujumgha qatnashqan 8 kishining 4 nepiri étip tashlan'ghanliqi, bir ayalning yarilinip qolgha élin'ghanliqini, hujumgha qatniship qéchip ketken 3 kishining tirik qolgha chüshkenlikini bildürgen idi.

Bénjamin isma'il: ular bu qétim künming hujum qilish weqeside axbarat wasitilirige yolyoruq bérip, peqet shinxu'a agéntliqining xewirini köchürüp ishlitishni telep qildi. Teshwiqat bölümi heqiqiy axbaratchiliq nuqtisida turup weqe toghruluq xewer bérishke yol qoymidi, dep körsetti.