Da'irilerning jenubiy Uyghur élida nopus tüzümini islah qilish qarari tenqidke uchridi

Xitay puqralirining xitay ölkisidin türkümlep Uyghur éligha paxta térish üchün kétiwatqan körünüshi. 2013-Yili 1-séntebir, shüchang.

Xitayning shinjang géziti 20-öktebir künidiki xewiride, qeshqer, xoten, korla, aqsu qatarliq jenubiy Uyghur rayonida nopus islahat tüzümi yolgha qoyulup, bu jaylargha köchmen bolghanlarning nopus, xizmet we bashqa jehetlerde étibar siyasitige érishidighanliqini élan qildi.

Etisi Uyghur rayonluq pilanliq tughut ishxanisi bayanat bérip, bu tüzümni yolgha qoyushtiki meqsetning jenubiy Uyghur rayonining muqim, tinch weziyitige kapaletlik qilish ikenlikini ashkara élan qildi, rayonda turush waqti 3 yildin ashqanlarning nopus étibar siyasitidin behrimen bolidighanliqini tekitlidi.

Nöwette da'irilerning bu qarari, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we Uyghur pa'aliyetchiliri teripidin “Uyghurlar zich olturaqlashqan sherqiy türkistanning jenubidiki Uyghur nopusini shalanglashturushni meqset qilghan” dep tenqidlenmekte.

Uyghur aptonom rayon da'iriliri düshenbe küni élan qilghan jenubiy Uyghur rayonida nopus bashqurush tüzümini islah qilish belgilimisi, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan siyasiy analizchilarning küchlük inkasini qozghidi.

Belgilimide bayan qilinishiche, buningdin kéyin, jenubiy Uyghur rayonidiki wilayetlerde yéza nopusi we sheher nopusi dep ayrilidighan nopus tüzümi emeldin qaldurulup, birlikke kelgen nopus bashqurush tüzümi yolgha qoyulidu déyilgen.

Xitayning shinjang gézitining 20-öktebir we 21-öktebir künliridiki xewerliride belgilimining chiqirilishidiki meqset heqqide toxtilip, Uyghur aptonom rayonining jenubiy qismidiki wilayet, oblastlarning nopus bashqurush belgilimiliridiki qattiq kontrolluqni tedrijiy qoyup bérish hemde ürümchi, qaramay qatarliq shimaldiki chong sheherlerning künséri éship bériwatqan nopus bésimini azaytish üchün ikenliki eskertilgen. Belgilimide yene jenubiy Uyghur rayonida herqaysi milletlerning öz-ara ariliship olturaqlishishini ilgiri sürüsh we jenubiy rayonlarning muqim, tinch weziyitige kapaletlik qilish üchün, bu jaylarda olturaqlishish waqti 3 yildin ashqanlarning pilanliq tughutta, xizmet tépishta we ijtima'iy parawanliq siyasiti qatarliqlarda alahide étibar siyasitidin behrimen bolidighanliqi alahide tekitlen'gen.

Xitay da'iriliri “Jenubiy Uyghur rayonida nopus islahatini yolgha qoyush siyasiti”ni élan qilghandin kéyin, amérikidiki siyasiy analizchilardin élshat hesen ependi chet'ellerdiki xitay démokratlirining tor békitidin boshün torida “Nopus islahatimu yaki assimilyatsiye siyasitimu?” namliq maqale élan qilip, da'irilerning bu belgilimini yolgha qoyushtiki meqsiti heqqide analiz élip bérip, da'irilerning “Uyghur éligha téximu köp xitay nopusini köchürüp kélip, rayondiki Uyghur nopusini shalanglashturush” ni meqset qilghanliqini tenqidligen. Maqale élan qilghandin kéyin féysbo'ok qatarliq ijtima'iy alaqe torlirigha tarqilip, munazire qozghighan idi.

Élshat hesen ependi bügün radi'omiz ziyaritini qobul qilip, da'iriler élan qilghan “Jenubiy Uyghur rayoni nopus islahat belgilimisi” heqqide öz qarashlirini bayan qildi.

Élshat ependi sözide, bu belgilimining emeliyette “Téximu köp xitay köchmenlirini jelp qilish, yerlik Uyghur nopusini shalanglashturush, Uyghurlarning rayon atlap tirikchilik qilish yolini étiwétish” meqsitide tüzülgenlikini tekitlidi.

Siyasiy analizchi élshat ependi yene, da'irilerning bu belgilimini élan qilishigha seweb bolghan weziyet we amillar heqqidimu toxtaldi.

Élshat ependi sözide, yéqindin buyan jenubiy Uyghur élida barghanche köpüwatqan qarshiliq heriketliri we bu sewebtin bu jaylardin qéchiwatqan xitay köchmenlirining köpiyishi xitay hökümitini öz puqralirini rayonda olturaqlishishqa jelp qilish üchün mushu xil étibar bérish belgilimilirini chiqirishqa mejbur qilghanliqini bildürdi.

Élshat ependi yene da'irilerning sherqiy türkistanning muqim, tinch weziyitini saqlashqa kapaletlik qilish üchün yéqindin buyan élan qilghan siyaset-belgilimilirining ünüm bermeydighanliqini tekitlidi.

U sözide, yéqinda cherchen nahiyiside yolgha qoyulghan “Xitaylar bilen Uyghur qatarliq yerlik milletler toy qilsa behrimen bolidighan étibar bérish siyasiti” qatarliqlarnimu misalgha élip, “Xitay da'irilirining rayonda barghanche küchiyiwatqan qarshiliq heriketlirining yüz bérishidiki sewebni éniqlap, mesilini hel qilishning konkrét charilirini tüzmey turup, sherqiy türkistanda özliri arzu qilghan tinch muqim weziyet yaritalmaydighanliqi” ni bildürdi.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ependimu bu belgilime élan qilin'ghandin kéyin, da'irilerning bu siyasitini tenqidlep,“Da'iriler élan qilghan belgilimide sherqiy türkistanda muqim turush waqti 3 yildin ashqan köchmenlerning yerlik milletler behrimen bolidighan nopusta étibar bérish siyasiti we bashqa étibar siyasetliridin behrimen bolidighanliqi tilgha éliniptu we bu, köchmenlerning jenubiy Uyghur rayonining muqim, tinch weziyitige kapaletlik qilishning asasi ikenliki tekitliniptu, mana bularning özila xitay hökümitining sherqiy türkistanning jenubida zich olturaqlashqan Uyghur nopusini shalanglashturush siyasitining ashkara otturigha qoyulushi hésablinidu” dédi.