Shöhret zakirning teswiridiki “Arambexsh” lagérlar

16-Öktebir küni dunyadiki herqaysi axbarat wasitiliride Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakirning xitay hökümitining biwasite bashqurushidiki shinxu'a agéntliqi muxbiri bilen ötküzgen söhbiti köplep muhakime qilindi. Bu söhbette shöhret zakir xitay hökümitining Uyghurlar diyarida qurghan zor sandiki lagérlirini “Esliheliri toluq bolghan téxnika ögitish mektepliri” dep atighan hemde bu “Mektepler” ni qurushning zörürlüki, uning toluq qanuniy asasi barliqi, bu “Mektepler” ning “Térrorluq we esebiylikni cheklep, muqimliq we tereqqiyat üchün zor töhpilerni qoshqan” liqi heqqide sözligen. Bu qétimliq söhbetning asasiy mezmuni xitayche we in'glizche tillarda tarqitilghan bolup, buni bir qisim chet'el axbarat wasitiliri “Xitay hökümitining Uyghurlarni zor kölemlik tutqun qilish herikitini eng tepsiliy aqlash urunushi” dep atawatqanliqi melum.

Téxi buningdin ikki ay ilgiri b d t bash shtabida ötküzülgen mexsus muhakime yighinida xitay hökümiti bir milyondin artuq Uyghurning lagérlargha qamilishi heqqidiki so'allargha qarita :“Shinjangda az sandiki jinayetchiler téxnika ögitish mektepliride téxnika öginip, jem'iyetke qandaq özlishishni öginiwatidu. Uningdin bashqa héchqandaq lagér mewjut emes” dep jawab bergen idi. Emma ötken heptige kelgende xitay hökümiti özlirining “Esebiylikke qarshi turush nizami” gha tüzitish kirgüzgenlikini élan qilghan hemde “Terbiyelep özgertish” ning mewjutluqini “Yérim étirap qilghan” idi. Emdilikte bolsa shöhret zakirni aldigha chiqirip uning éghzidin “Terbiyelesh merkizi” namidiki eslihelerning qandaq “Rahet” we “Jelpkar” orun ikenliki heqqide izahat bergen. Xitay hökümitining mushu xildiki inkardin axirqi hésabta étirap qilishqa ötüshi heqqide söz qilghan amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen buningda muhajirettiki Uyghurlarning tesiri we xelq'araning bésimi qosh rol oynighanliqini ilgiri süridu.

Shöhret zakir bu qétimqi söhbette Uyghurlar diyarida uzundin buyan “Térrorluqqa qarshi turush” xizmitining dawam qiliwatqanliqini, emma térrorluqni tüp yiltizidin yoqitishning qiyinliqi sewebidin “Térrorluqning yamrash muhitini yoqitish, uni bix tartip bolghuche ujuqturuwétish” ning xelq'aradimu ortaq étirap qilin'ghan bir tejribe ikenlikini, özlirining mushundaq bir xelq'araliq tejribini tetbiqlash arqiliq “Bir qolda zerbe bérish, bir qolda aldini élish” bilen meshghul boluwatqanliqini bildürgen. Emma shuninggha ulapla “Jenubiy shinjangdiki üch wilayet bir oblastta térrorluqning ziyini birqeder zor bolghan, bu jaylarda diniy esebiylikmu chongqur singip ketken, bu jaydiki bir qisim amma xitayche sözliyelmeydu, ularning qanun éngimu ajiz” dep körsitidu. Shöhret zakir tilgha alghan “Térrorluq we esebiylik” ni yoqitishni meqset qilidighan bu xil “Terbiyelesh mektepliri” de xitayche til, diniy esebiylikke qarshi turush we xitayning qanunlirini öginishning “Asasliq derslik” bolushi heqqide söz bolghanda ilshat hesen mushuning özila bu xil “Terbiyelesh mektepliri” ning qandaq meqsette qurulghanliqini, buning “Xitay hökümitining özgermestin ijra bolup kelgen Uyghurlarning milliy we diniy kimlikini yoqitishqa urunushining dawami ikenlikini körsitip béridu”, dep qaraydu.

Shinxu'a agéntliqi bilen bolghan söhbette shöhret zakir alahide tekitligen yene bir nuqta nöwettiki lagérlar mesiliside izchil muhim mezmun bolup kelgen mehbuslarning turmush shara'iti bolghan. Shöhret zakir bu heqte söz qilghanda mushu xildiki “Téxnika ögitish mektepliri” ge qamalghanlarning turmush we yémek-ichmek adetlirige alahide étibar bériliwatqanliqini, bolupmu milliy we diniy perqler sewebidin kélip chiqiwatqan perqlerning toluq étibargha éliniwatqanliqini, shuningdek “Hemme nersining heqsiz bolushi” toluq ishqa ashqanliqini tekitligen. U bu heqte toxtilip :“Kursantlarning öginish, turmush, köngül échish qatarliq teleplirini eng zor derijide qana'etlendürüp kelduq. Kursantlar mezzilik bolghan heqsiz ghizalarni yégech yataqlirida téléwizor köridu؛ hawa tengshigüch, muncha dégenler toluq. Bu jaylarda yene waskétbol, walibol, tik-tak top esliheliri, qira'etxana we kompyutér zali, türlük medeniyet öyliri bar” dep bu “Mektep” lerning qandaq arambexsh jay ikenlikini teswirleydu. Halbuki, shu jaylarda qamilip baqqan sabiq mehbuslarning bayanliri hemde radiyomiz muxbirlirining bu heqte igiligen biwasite uchurlar shöhret zakirning bu sözlirining qip-qizil yalghan ikenlikini toluq körsitip turmaqta.

Yéqinqi birnechche yilda izchil türde Uyghurlar diyaridiki “Saqchi döliti” heqqide izdinip kéliwatqan awstraliyediki la trob uniwérsitétining proféssori jéymis léybold shöhret zakir tilgha alghan bu xil “Parawanliq” ni lagérlarning sirtida mewjut bolushi mumkin, dep qaraydu. Uning pikriche bu xil “Parawanliq” xitay kompartiyesi izchil “Mukapat we jaza” meniside qollinip kéliwatqan, xelq'arada “Toqmaq yaki sewze” dep qariliwatqan siyasettiki “Sewze” yaki “Mukapat” bolup, nöwettiki siyasiy weziyette Uyghurlar pütünley kontrolluq astida yashimaqta. Buning bilen héchqandaq qarshiliq körsitish imkanigha ige bolalmighan bu kishiler yenila “Toqmaq” yéyishtin “Sewze” yéyishni ela bilishke mejbur bolmaqta. U bu heqte mundaq deydu: “Xitaydiki milliy mesililer heqqide söz bolghanda herqachan tilgha élinmay qalidighan bir ehwal bar. U bolsimu xitay kompartiyesining qandaq waqitta ‛sewze‚ kötürüp chiqidighanliqi. Bu xil ‛sewze‚ herqachan kishiler arzu qilidighan maddiy menpe'etler, mesilen, xizmet we turmushta qismen bolsimu étibargha érishish yaki maddiy mukapat sheklide otturigha chiqidu. Xitay kompartiyesi herqachan bu ‛sewze‚ arqiliq kishilerning özlirige bolghan sadaqitini sétiwalmaqchi bolup kelgen. Buning bilen ‛yaxshi‚ Uyghurgha ‛sewze‚, ‛yaman‚ Uyghurgha ‛kaltek‚ tégidighan weziyet shekillen'gen. Buning bilen barghanséri köp kishiler hazir qorqup bolsimu ‛sewze‚ ni tallashqa mejbur bolup qalmaqta. Chünki ularning öz hayatigha tewekkül qilish shara'iti bolmighan ehwalda ular tebi'iyki ‛sewze‚ yéyishni tallaydu. Hazir qaraydighan bolsaq xitay kompartiyesi we xelqide Uyghurlargha qarita héchqanche ishench qalmighanliqini körmektimiz. Emma mustemlikide yashawatqan bu Uyghurlarning mutleq köp qismi hayat qélish üchün qolidin néme kelse shuni qilishqa mejbur boluwatidu. Beziler bu ishlardin ghezeplen'gen bolushimu mumkin, emma ularning mutleq köp qismi zorluq herikitide ötüshke ilajsiz.”

Shöhret zakir bu qétimliq söhbette nöwette “Téxnika mektepliri” dep atiliwatqan lagérlarda bir qisim kursantlarning “Terbiyelesh kélishimi” diki ölchemlerge yéqinliship qalghanliqini, bahalashta “Layaqetlik” bolghanlarning bu yil axirida qoyup bérilidighanliqini éytidu. Shuning bilen birge buningdin kéyin dawamliq halda “Shi jinping rehberlikidiki partiye merkiziy komitétining shinjangni idare qilish istratégiyesini éghishmastin ijra qilidighanliqini” alahide eskertidu. Bir qisim analizchilar xitay hökümitining bu qétimqi lagérlarni perdazlighan shekilde étirap qilishini “Noyabir éyida ötküzülmekchi bolghan b d t yighinida xitayning insan heqliri saheside téximu köp tenqidlerge duch kélishning aldini élish urunushi” dep qarawatqanliqi melum.