“Muqimliq” üchün ilidiki dukandarlargha toqmaq tarqitilghan
2017.09.28
Radiyomizning ili diyaridin ehwal igilishiche, nöwette ili wadisidiki hemme nahiyilerde dégüdek kadirlar kéchilik nöwetchilikte turidighan, doqmush-doqmushlarda saqchi qarawulxaniliri qurulup, 24 sa'et közetchilik qilidighan jiddiy ehwal shekillen'gen. Qiziqarliqi shuki, yerlik da'iriler ghuljadiki dukandarlarghimu kaltek-toqmaq tarqitip, ulargha “Omumiy xelq muqimliqni saqlash” wezipisini yükligen.
Ilgiri Uyghur diyarining jenubidiki xoten, qeshqer qatarliq jaylardin radiyomiz ziyaritini qobul qilghan Uyghurlar we yerlik saqchi xadimliri, sheher kochiliridiki doqmushlar we yézilardiki kentlerning hemmiside dégüdek saqchi qarawulxaniliri barliqini bildürgen idi. Ular yene kochilarda qoralliq saqchilar we alahide saqchilarning charlash élip baridighanliqi, yézilarda xelq eskerliri we kadirlarning saqchilargha yardemliship muqimliqni saqlaydighanliqi hetta shexsi tijaret qilidighan dukandarlarghimu kaltek-toqmaq tarqitilip, saqchi-xelq eskerliri bilen birlikte “Muqimliqni saqlash manéwiri” gha qatnishiwatqanliqini bildürgen idi.
Radiyomizning ili diyarigha téléfon qilip ehwal igilishi dawamida shimaliy Uyghur diyaridimu oxshashla intayin qattiq muqimliq tedbirlirining yolgha qoyulghanliqi melum boldi.
Özining erkin bazarda dukan achidighanliqini bildürgen bir xanim, özige oxshash dukandarlarghimu oxshash shekildiki toqmaqlar we jiddiy peytte signal bérishke lazim bolidighan pushtek tarqitilghanliqini bildürüp, mudapi'e signali chélin'ghan haman dukandarlarning dukanlirini taqap manéwirgha qatnishidighanliqini bildürdi.
Ili diyaridiki herqaysi nahiyilerdimu saqchi qarawulxanilirining hemmila yerde omumlashqanliqini bildürgen bu xanim yene hazir yerlik Uyghurlarning bu xil qattiq bixeterlik tedbirlirige könüp ketkenlikini, bu xil halettin edeplinish hés qilmaydighanliqini bildürdi.
Nahiye we yézilardiki yol boylirigha qurulghan tekshürüsh ponkitliri heqqide toxtalghan yene bir Uyghur, yol tekshürgüchi saqchilarning özi xalighan aptomobillarni toxtitip, yoluchi-shopurlarning kimliki we salahiyitini tekshüridighanliqini bildürdi.
Biz ili diyaridiki xitay köchmenlirining rayonda yolgha qoyulghan muqimliq tedbirlirige qarita inkasini bilish üchün ghulja shehiridiki melum méhmanxanigha téléfon qilduq. Téléfonimizni alghan ayal mulazim so'allirimizgha jawab bérip, özige oxshash bir türküm xitay köchmenlirining bu xil muqimliq tedbirlirini qobul qilidighanliqini bildürdi.
Muxbir: yéqindin buyanqi muqimliq tedbirliri qandaq?
Ayal mulazim: yaxshi.
Muxbir: biz tordin her 200 métirda saqchi qarawulxanisi barliqi we charlap yürgen saqchilarning köplüki heqqidiki uchurlarni körduq, saqchilar jiqmu?
Ayal mulazim: shundaq, saqchilar jiq.
Muxbir: saqchilar we saqchi qarawulxaniliri köp bolghan ehwaldin siz rahetsizlik hés qilmidingizmu?
Ayal mulazim: yaq, men rahetsizlik hés qilmidim .
Muxbir: sizningche muqimliq tedbirliri mushundaq bolushi kérekmu? sizche bu normalmu?
Ayal mulazim: bu muqimliq bilen munasiwetsiz. Hemmila jayda saqchi qarawulxaniliri bar. Adette bayram bolmighan mezgillerdimu bu xil saqchi qarawulxaniliri ish béjiridu, saqchilar kochilarda charlap yüridu.
Muxbir: bu xil weziyet qachandin buyan bashlandi?
Ayal mulazim: bir yil ilgirila bashlan'ghan.
Muxbir: siz bir xitay puqrasi bolush süpitingiz bilen özingizni bixeter hés qilamsiz.
Ayal mulazim: shundaq, özümni bixeter hés qilimen.
Muxbir: sizningche, hökümet muqimliqni mushundaq saqlishi kérekmu? yaki kengrek siyaset yürgüzüshi kérekmu?
Ayal mulazim: siz néme meqsette bundaq so'al soraysiz?
Muxbir: men xenzularning bu xil haletke kön'gen yaki könmigenlikini bilmekchi.
Ayal mulazim: biz hemmimiz bu haletke könüp kettuq, buningdin qorqush hés qilmiduq.
Muxbir: bu xil qattiq bixeterlik tedbirlirini qobul qilduq démekchimusiz?
Ayal mulazim: shundaq, qobul qilduq.
Emma méhmanxanining xitay millitidin bolghan bu xadimi yerlik Uyghurlarning bu xil qattiq bixeterlik tedbirlirige qandaq qaraydighanliqi heqqidiki so'allirimizgha jawab bérishni ret qilip, Uyghurlarning qandaq inkasta ikenlikidin xewiri yoqluqini bildürdi.
Muxbir: inkaslarda yerlik Uyghurlarning bu xil tedbirlerni qobul qilalmaydighanliqi melum, siler xenzular buninggha qandaq qaraysiler?
Ayal mulazim: Uyghurlarmu? yaq, ularning qandaq keypiyatta ikenliki manga éniq emes, men buninggha jawab bérelmeymen.
Halbuki, yéqinda Uyghur diyarining jenubidiki qaghiliq nahiyesidin ziyaritimizni qobul qilghan bir xitay sodiger, nöwette Uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan atalmish muqimliq tedbirlirining Uyghurlarni erkinlikidinla mehrum qilip qalmastin, hetta Uyghurlarning tirikchilik yollirinimu étiwetkenlikini bildürgen. U yene xitay hökümet da'irilirini tenqidlep, bu xil heddidin ashuruwétilgen muqimliq tedbirlirining özige oxshash Uyghur diyarida tijaret qiliwatqan xitay köchmenlirigimu éghir iqtisadiy ziyan salghanliqidin shikayet qilghan idi.
Nöwette Uyghur diyarida barghanche kücheytiliwatqan bu xil qattiq muqimliq tedbirliri gherb muxbirlirining diqqitini qozghawatqan mesililerning birige aylan'ghan bolup, gherb taratqulirida Uyghur diyarining pütünley “Saqchi döliti” ge aylandurulghanliqi ilgiri sürülmekte.
Amérika döletlik radiyosi (NPR) ning 26-séntebir élan qilghan “Uyghurlarning qozghilishidin ensirigen xitay shinjangni qamal qildi” serlewhilik tepsiliy xewiride , NPR muxbirining ziyaritini qobul qilghan Uyghurlar birdek xitay da'irilirining Uyghur diyarida yolgha qoyuwatqan bu xil qattiq muqimliq tedbirlirining yaxshi bolghanliqini bildürgen. Xewerde muxbir rob Uyghurlarni ziyaret qiliwatqan meydanda közitish apparatliri barliqini tilgha élish arqiliq özining ziyaritini qobul qilghan Uyghurning éhtiyat qilghini üchün rast gep qilmaywatqanliqidin bésharet bergen. Xewerde déyilishiche, amérika döletlik radiyosi muxbirining ziyaritini qobul qilghan köchmen xitaylarning beziliri bu xil muqimliq tedbirlirining özliride bixeterlik tuyghusi peyda qilghanliqini tekitlep, bu xil qattiq tedbirlerni qarshi alidighanliqini bildürgen. Emma yene bir qisim xitay köchmenliri bu xil qattiq muqimliq tedbirlirining özlirining soda-sétiq we bashqa pa'aliyetlirige qulaysizliq keltürgenlikidin shikayet qilghan.
Uyghur diyarining “Saqchi döliti” ge aylan'ghanliqi heqqide yéqindin buyan amérika hökümiti, yawropa parlaménti we xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliri köpligen bayanat we doklatlarni élan qilmaqta. Bu doklat we bayanatlarda xitay da'irilirining Uyghurlargha qaratqan yuqiri bésimliq siyasiti tenqid qilinmaqta.