Pasporti yighiwélin'ghan Uyghur oqughuchilarning chet'elde oqush arzusidin mehrum qéliwatqanliqi melum

Pasport déginimiz, bir döletning puqrasigha dölet halqip chégradin chiqish üchün bérilidighan xelq'aralashqan kimlik. Uyghurlarning her qandaq bir seweb bilen chet'elge chiqishi aldi bilen pasport élishining teslikidek tosalghugha uchrap keldi. Ötken ayda xitay da'irilirining, qaytidin Uyghur diyarida barliq pasport igilirining qolidiki pasportlirini qisqa möhlet ichide mejburiy yollar bilen yighiwélishi xelq'aradimu ghulghula qozghighan idi. Aldi-keyni bir ay ilgiri sewebsiz yighiwélin'ghan pasportlar hazirghiche pasport igilirige qayturup bérilmigenliktin, chégra atlap sayahet qilish, tughqan yoqlash, chet'ellerde soda qilish we késel dawalashqa mohtaj kishilerning nurghun tosalghu we awarigerchilik hemde iqtisadiy ziyan'gha uchrawatqanliqi melum idi. Chet'elge chiqip oqush arzuliridin mehrum qéliwatqan bir qanche Uyghur oqughuchilarning radiyomizgha yetküzgen inkaslirigha qarighanda, da'irilerning bu qétimliq keng kölemlik we tuyuqsiz pasport yighiwélish herikiti, bolupmu bilim ashurush üchün chet'ellerge chiqish aldida turghan oqughuchilarni temtiritip qoyghan, ular aran érishken oqush pursetliridin mehrum qélip, mangghan yol, béjirgen resmiyet we oqush pulliri bikargha kétishtek zor ziyanlargha uchrimaqta iken.

Xitayda hazir tarqitiliwatqan pasport shexsiy pasport, hökümet ishliri pasporti we diplomatiye pasporti qatarliq 3 xil bolup, igileshke qarighanda, Uyghur élida ötken ayda 1-xil pasporti barlar yeni puqralarning sayahet, tughqan yoqlash, chetke chiqip oqush, shexsiy salahiyet bilen bérip-kélip tijaret qilish, chégra sirtidiki mülükke yaki mirasqa warisliq qilish, toy-tökün, nezir-chiragh, hej tawap qatarliq qanunluq seweblerdin chetke chiqidighan puqralarning chégradin chiqip‏-kirishini bashqurush tarmaqliri tarqatqan pasportlar birdek yighiwélindi.

Xoten, qeshqer qatarliq jaylardiki jama'et xewpsizlik tarmaqliridin pasportini waqtida qayturup alalmighanliqtin, yaponiye we yawropadiki bir qisim ellerdiki aliy bilim yurtlirigha oqushqa méngishi tosqunluqqa uchrighan bir qanche yashning, radiyomizdin yardem telep qilip uchur yollishigha qarighanda, bu qétimliq tuyuqsiz pasportlarni yighiwélish herikitide, aran teslikte oqush resmiyetlirini püttürüp, chet'elge oqushqa chiqishqa teyyarliq qiliwatqan nurghun Uyghur bilim ashurghuchilarningmu yoli étilip qalghan. Hetta bezi oqughuchilar chégra atlashta béjirishke tégishlik wiza we bashqa resmiyetlirini béjirgendin sirt, hetta ayropilan biletlirini élip bolghan bolsimu, da'irilerning “Pasportunglarni tekshürüp bolupla qayturup bérimiz” dep élip qélishi bilen, aldi bir ay, qalghanliri ikki-üch heptidin buyan chégradin chiqalmay kütüshke mejbur bolghan.

Xotendin yaponiyege oqushqa méngishqa ikki kün qalghanda, da'iriler teripidin pasporti yighiwélin'ghan, ismini ashkarilashni xalimighan bir yashning bildürüshiche, özi élin'ghan mektepning oqush bashlash sürüki toshay dep qalghan bolup, eger waqtida mektepke yétip barmighanda, bu déhqan balisining aranda béjirgen oqush resmiyetliri bikar qilinipla qalmay, ata, anisining bir ömür yighqan puli bilen töligen oqush rasxotlirimu köyüp kétidiken.

Amalsiz qalghan bu yash xoten lop nahiyisidiki pasportni yighiwalghan saqchixana, wilayetlik chégradin kirip-chiqishni bashqurush ishxanisi qatarliq orunlargha köp qétim bérip, ehwalini éytip pasportini qayturup bérishni telep qilghan bolsimu, da'iriler “Sen baridighan mektep tordin tépilmidi, resmiyetliring yene kem turidu, yuqiri orunlardin ruxset xéti élip kel” dégendek yoqilang bahanilerni körsitip, yolsizliq bilen mes'uliyetni bir-birige ittirip qayturuwetken, amalsiz qalghan oqughuchilarning bir qanchisi xoten wilayetlik we hetta aptonom rayonluq munasiwetlik organlargha béripmu ehwal melum qilghanda bolsa, ular eksiche “Pasportunglarni yighiwalghan orundin soranglar, yerlikning ish béjirishide weziyetke qarap yerlik belgilimiliri bolidu, biz arilashmaymiz” dégendek jawablargha érishken xalas. Mushu xil amalsizliqta bezi oqughuchilar xelq'araliq axbarat orgini bolghan bizdin yardem sorashqa mejbur qalghanliqini bayan qildi.

Uyghurlarning her qandaq bir seweb bilen chet'elge chiqishi, aldi bilen pasport élishning teslikidek tosalghugha uchrap keldi. Pasportqa türlük bedellerni tölep aran érishkenliri bolsa, da'irilerning mana shundaq sewebsizla qolliridiki pasportlirini tartiwélishigha süküt qilip turushqa mejbur boluwatqanliqi melum. Biz yighiwélin'ghan pasportlarning puqralarning qoligha qachan qayturup bérilidighanliqini, chet'ellerge oqushqa chiqidighan oqughuchilarning pasportlirining néme sewebtin waqtida qayturup bérilmigenlikini, bu ishlargha qaysi organning mes'ul boluwatqanliqini éniqlash üchün, xotendiki bezi oqughuchilarning pasporti yighiwélin'ghan lop nahiyisidiki yawagh saqchi ponkiti bilen alaqilashtuq:

-Oqughuchi balilarning pasportlirini yighiwaptikensiler, qachan qayturup bérisiler?
-Tekshürüp bolup qayturup béridighan'gha biz yighiwalghan, pasportlarni lop nahiyilik gung'enchüdin élip ketken, ulardin téxi uqturush kelmidi. Ular uqturush qilghanda qayturup béridighan gep.
-Oqughuchilar waqtida oqushqa baralmisa, ammining sayahet ishliri tosalghugha uchrisa, ziyan tartsa kim mes'ul bolidu?
-Buni bilmeymen, uni lopqa téléfon qilip uqup béqing, lop nahiyilik gung'enchudin sorang, xénim mawu dégen peychusoning téléfoni mawu, biz aldirash....

Bu saqchi shundaqla dep téléfon turupkisini qoyuwetti.

Biz yene lop nahiyilik jama'et xewpsizlik idarisining chégradin kirip-chiqishni bashqurush ishxanisi bilenmu alaqileshtuq:
-Yighiwalghan pasportlarni qachan qayturup béridu?
-Uni shényen qilip(tekshürüp bolup) qayturup béridu, uqturush kelmidi téxi.
-Chet'elge oqushqa chiqidighan balilarningchu? waqtida qayturup bermisengla oqushigha tesiri bolmamdu?
-U qandaqki téxi, uqturush kelmidi, biz uni uqmaymiz....

Téléfon üzüldi.

Bir qanche yildin buyan türkiyede oqush arzusi bar Uyghur yashlirining türkiyening yardimi bilen türkiyediki aliy mekteplerde oqush pursetlirige érishish üchün alaqe xizmetlirini qilip kéliwatqan istanbuldiki Uyghur akadémiyisining re'isi abdulhémit qaraxan ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay da'irilirining bu qétimliq pasport yighish herikitining türkiyege kélip oquwatqan Uyghur oqughuchilarghimu belgilik tesirliri bolghanliqini bildürdi. Abdulméhit ependining bildürüshiche, tetilde türkiyedin yurtlirigha qaytqan ikki neper Uyghur oqughuchi waqtida mektepke qaytip kélelmigenliktin, ularning a'ilisi bilen alaqileshken, axiri bu oqughuchilarning saqchilar teripidin élip kétilip pasportlirining musadire qilin'ghanliqi melum bolghan. Abdulhemit ependi gerche bu ehwallardin xewerdar bolsimu, oqughuchilarning bésim we tehdit astidiki a'ilisidikilirining telipi bilen, bu ikki neper oqughuchining bixeterlikini közde tutup, ehwallarni waqtinche anglatmay turuwatqanliqinimu eskertip ötti.

Inkas we igileshlirimizdin, xitay da'irilirining bu qétimliq pasport yighish herikitige ulapla, chet'ellerge chiqip kirgen Uyghurlarni, bolupmu türkiyege barghan tarixi bar pasport igilirini nuqtiliq sürüshte qiliwatqanliqi, tekshürüsh jeryanida yene türkiyedin öy sétiwalghanlarningmu türlük soraq we parakendichilikke uchrighanliqi melum bolghan idi.

Xitay hökümiti bu qétimliq pasport yighish herikitini 10-ayda omumyüzlük uqturush we möhlet bilen bashlap, 11-ayning otturilirigha qeder pütün Uyghur éli miqyasida, barliq saqchi ponkitliri, mehelle komitétlirini ishqa sélip, pasportlarni pütünley yighip bolghan idi. Emma pasportlarning qachan qayturup bérilidighanliqi heqqide héchqandaq melumat yoq.