Уйғур елиниң бихәтәрлик вә муқимлиқни қоғдаш хамчотлири өрлимәктә әмма хатирҗәмликчу?

Мухбиримиз ирадә
2017.08.25
xelq-bixeterlik-app-ep Уйғурлар диярида йеңидин йолға қоюлған “хәлқ бихәтәрлик юмтали” ниң рәсими
Social Media

Уйғур елидики һөкүмәтниң рәсмий тор бетидә, мушу айниң 10-күни, уйғур аптоном районлуқ малийә назарити елан қилған бу йилниң алдинқи йерим мәзгилидики хамчот доклатини елан қилған иди. Доклатта берилгән статистикилардин уйғур елиниң алдинқи йерим мәзгилидики бихәтәрликни қоғдашқа сәрп қилған расхотлириниңла алдинқи охшаш мәзгилдикидин 45 пирсәнткә йеқин өрлигәнлики мәлум болди.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, 10-авғуст күни уйғур аптоном районлуқ малийә назаритиниң назири вән хәйчүн хәлқ қурултийиниң 12-қетимлиқ вәкилләр қурултийида уйғур аптоном райониниң алдинқи йерим йиллиқ кирим вә чиқими һәққидә доклат бәргән. Доклат, уйғур аптоном районлуқ хәлқ һөкүмитиниң тор бетидә елан қилинған болуп, униңда әң диққәт қозғайдиған нуқта болса, хитай һөкүмитиниң уйғур елиниң бихәтәрлики вә муқимлиқни сақлаш хизмәтлири үчүн сәрп қилған расхотиниң үзлүксиз һалда көпийиватқанлиқидур. Вән хәйчүнниң қурултайда бәргән доклатида ейтишичә, алдинқи йерим йилда уйғур елиниң омумий “җамаәт бихәтәрлики” ни қоғдашқа 18.81 Милярд сом сәрп қилинип, өткән йилқи охшаш мәзгилдикидин 44.7 Пирсәнт ашқан.

Вән хәйчүнниң доклатидин қариғанда, уйғур елида “муқимлиқни сақлаш” хизмәтлири үчүн айрилған расхот айрим болуп, униңға 37 милярд сом йәни алаһазәл 5.5 Милярд доллар сәрп қилинған. Демәк, вән хәйчүнниң доклати бойичә болғанда бу йиллиқ муқимлиқ вә бихәтәрликни сақлаш хизмәтлириниң хамчотиниң 25 милярд доллардинму һалқип кетидиғанлиқи мәлум.

Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тәтқиқатчиси һенрий шаҗески бу һәқтә тохтилип, хамчоттики өрләшниң уйғур елидики муқимлиқ тәдбирлири һәм муқимлиқни сақлайдиған адәм күчидики өрләштин дерәк беридиғанлиқини билдүрди. У мундақ деди: “2009-йилидин бери уйғур елида һәрбий күч вә бихәтәрлик тәдбирлири давамлиқ өрләп келивататти. 2017-Йилиға кәлгәндә буниң интайин юқири пәллигә йәткәнликини көрдуқ. Бу пәқәт пул вә адәм күчидила әмәс, һөкүмәтниң бихәтәрлик тәдбирлирини чиңитишта тутуватқан позитсийисиму юқири пәллигә чиқти. Мәсилән, техника тәрәптин алғанда һөкүмәт кишиләрниң телефонлирида немә болуши керәклики, торда немиләрни көрсә болидиған-болмайдиғанлиқи, идеологийә җәһәттин қарайдиған болсақ, болупму маарипта һөкүмәт уйғур оқуғучиларниң вә уйғур балилириниң немә өгиниш-өгәнмәсликигичә арилашти. Демәк, бу бихәтәрлик тәдбирлириниң көлими интайин җиддий. Уйғур елиниң бихәтәрлик расхотидики бу артиш болса райондики мушу хил бихәтәрлик тәдбирлириниң вә шундақла бихәтәрлик үчүн аҗритиливатқан адәм күчиниң вә буниң үчүн ишлитиливатқан техника тәрәққиятиниң йәнә өрләйдиғанлиқидин дерәк бериду.”

Дәрвәқә, вән хәйчүнниң доклатидин қариғанда, уйғур район даирилири муқимлиққа мунасивәтлик түрләр қурулушиға йәнә 9 милярд сом сәрп қилған болуп, бу мәхсус түрләр “җәнубтики 4 вилайәттә мәркәзләштүрүлгән йепиқ маарип тәрбийиләш хизмитини қанат яйдуруш, бихәтәрлик камералири көрүнүшлирини торлаштуруш арқилиқ өз-ара йәткүзүш суписи қурулуши, бихәтәрликкә аит қурулушларни түрләштүрүш, бихәтәрлик органлириниң арқа сәп тәминләш-йәткүзүш суписи қурулуши, хәлққә қулайлиқ сақчи понкитлири қурулуши, пүтүн аптоном райондики түрмиләрниң тутуп туруш, өзгәртиш иқтидарини ашуруш, чегра мудапиәсини күчәйтиш вә аҗиз һалқиларни түзәш” қатарлиқларни өз ичигә алидикән.

Уйғур елиниң вәзийитини йеқиндин тәтқиқ қилип келиватқан германийәдики “явропа мәдәнийити вә илаһийәт мәктипи” ниң оқутқучиси доктор адрян зенз вә австралийәлик тәтқиқатчи җәймис лейболдлар уйғур елиниң 2009-йилидин буянқи муқимлиқни қоғдаш расхоти үстидә мәхсус тәтқиқат елип барған болуп, уларниң бу тәтқиқат нәтиҗиси бу йил 3‏-айда “ташқи ишлар журнили” вә “җәймис товн фонди җәмийити” тор бетидә елан қилинған иди. Униңда көрситилишичә, хитай һөкүмити уйғур елида мәхсус “муқимлиқини қоғдаш” қа сәрп қиливатқан хамчот өзила 2009-йилидин 2016-йилиғичә 356 пирсәнт ешип, йәттә милярд америка доллириға йәткән. Уйғур елиниң җәмий ички бихәтәрлик хираҗәт хамчоти буниңдин үч һәссә көп болуп, 2015-йилиниң өзидила йәрлик малийәниң бихәтәрликкә аҗратқан хираҗити билән мәркизи һөкүмәтниң аҗратқинини қошқанда, бу сан 25 милярд америка доллиридин ешип кетидикән. Уларниң көрситишичә, чен чуәнго уйғур елиға секретар болуп кәлгәндин буян диярида җәмий 84 миң кишилик сақчи хизмәт орни һәққидә учур берилгән болуп, уйғур елида 11 ай ичидә елан қилинған сақчиға мунасивәтлик хизмәт орни өткән 10 йил җәрянида пүткүл уйғур ели миқясида елан қилинған бихәтәрлик хадимлириниң санидин 50 пирсәнт көп болған. Нурғун тәтқиқатчилар уйғур елида елиниватқан бу тәдбирләрни “сақчи дөлити” системисиға охшатқан иди.

Америка калифорнийә университети панома институти оқутқучиси дру гләдней болса ,хитай һөкүмити еливатқан бу тәдбирләрни хитайниң өз сияситигә болған ишәнчиниң кәмчилликидин кәп чиққан, дәйду. У мундақ деди: “пүтүн бу тәдбирләр хитайниң қудритини әмәс, әксичә өзигә ишәнмәйдиғанлиқини көрситип бериду. Әгәр хитай өзиниң райондики сиясәтлиригә, өзиниң һакимийитигә ишәнгән болсиди, әркин, очуқ-ашкара сиясәт йүргүзгән болатти. Һөкүмәтниң уйғурларниң әркин болушидин қорқуши униң райондин әнсирәйдиғанлиқи, өз һакимийитигә ишәнчи йоқлуқи, районни контрол қилалмайватқанлиқиниң ипадиси. Мәнчә бу, хитайниң өзи үчүнму бир бәхтсизлик. Чүнки, хитай һөкүмити уйғур елида 60 йилдин бери күчлүк бир шәкилдә мәвҗут болған туруқлуқ, һазирғичә өзи дәп келиватқан бихәтәрлик, муқимлиқ вә тинчлиқ ичидә тәрәққий қилиш сәвийисигә йетәлмиди.”

Һенрий шаҗески әпәндиму сөзидә, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан сияситини яхшилимай туруп, бихәтәрлик тәдбирлирини ашурушқа қанчилик көп мәбләғ сәрп қилишидин қәтийнәзәр уйғур елида һәқиқий муқимлиқ яриталмайдиғанлиқини әскәртти.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.