Uyghur élining bixeterlik we muqimliqni qoghdash xamchotliri örlimekte emma xatirjemlikchu?

Uyghur élidiki hökümetning resmiy tor bétide, mushu ayning 10-küni, Uyghur aptonom rayonluq maliye nazariti élan qilghan bu yilning aldinqi yérim mezgilidiki xamchot doklatini élan qilghan idi. Doklatta bérilgen statistikilardin Uyghur élining aldinqi yérim mezgilidiki bixeterlikni qoghdashqa serp qilghan rasxotliriningla aldinqi oxshash mezgildikidin 45 pirsentke yéqin örligenliki melum boldi.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, 10-awghust küni Uyghur aptonom rayonluq maliye nazaritining naziri wen xeychün xelq qurultiyining 12-qétimliq wekiller qurultiyida Uyghur aptonom rayonining aldinqi yérim yilliq kirim we chiqimi heqqide doklat bergen. Doklat, Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümitining tor bétide élan qilin'ghan bolup, uningda eng diqqet qozghaydighan nuqta bolsa, xitay hökümitining Uyghur élining bixeterliki we muqimliqni saqlash xizmetliri üchün serp qilghan rasxotining üzlüksiz halda köpiyiwatqanliqidur. Wen xeychünning qurultayda bergen doklatida éytishiche, aldinqi yérim yilda Uyghur élining omumiy “Jama'et bixeterliki” ni qoghdashqa 18.81 Milyard som serp qilinip, ötken yilqi oxshash mezgildikidin 44.7 Pirsent ashqan.

Wen xeychünning doklatidin qarighanda, Uyghur élida “Muqimliqni saqlash” xizmetliri üchün ayrilghan rasxot ayrim bolup, uninggha 37 milyard som yeni alahazel 5.5 Milyard dollar serp qilin'ghan. Démek, wen xeychünning doklati boyiche bolghanda bu yilliq muqimliq we bixeterlikni saqlash xizmetlirining xamchotining 25 milyard dollardinmu halqip kétidighanliqi melum.

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski bu heqte toxtilip, xamchottiki örleshning Uyghur élidiki muqimliq tedbirliri hem muqimliqni saqlaydighan adem küchidiki örleshtin dérek béridighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “2009-Yilidin béri Uyghur élida herbiy küch we bixeterlik tedbirliri dawamliq örlep kéliwatatti. 2017-Yiligha kelgende buning intayin yuqiri pellige yetkenlikini körduq. Bu peqet pul we adem küchidila emes, hökümetning bixeterlik tedbirlirini chingitishta tutuwatqan pozitsiyisimu yuqiri pellige chiqti. Mesilen, téxnika tereptin alghanda hökümet kishilerning téléfonlirida néme bolushi kérekliki, torda némilerni körse bolidighan-bolmaydighanliqi, idé'ologiye jehettin qaraydighan bolsaq, bolupmu ma'aripta hökümet Uyghur oqughuchilarning we Uyghur balilirining néme öginish-ögenmeslikigiche arilashti. Démek, bu bixeterlik tedbirlirining kölimi intayin jiddiy. Uyghur élining bixeterlik rasxotidiki bu artish bolsa rayondiki mushu xil bixeterlik tedbirlirining we shundaqla bixeterlik üchün ajritiliwatqan adem küchining we buning üchün ishlitiliwatqan téxnika tereqqiyatining yene örleydighanliqidin dérek béridu.”

Derweqe, wen xeychünning doklatidin qarighanda, Uyghur rayon da'iriliri muqimliqqa munasiwetlik türler qurulushigha yene 9 milyard som serp qilghan bolup, bu mexsus türler “Jenubtiki 4 wilayette merkezleshtürülgen yépiq ma'arip terbiyilesh xizmitini qanat yaydurush, bixeterlik kaméraliri körünüshlirini torlashturush arqiliq öz-ara yetküzüsh supisi qurulushi, bixeterlikke a'it qurulushlarni türleshtürüsh, bixeterlik organlirining arqa sep teminlesh-yetküzüsh supisi qurulushi, xelqqe qulayliq saqchi ponkitliri qurulushi, pütün aptonom rayondiki türmilerning tutup turush, özgertish iqtidarini ashurush, chégra mudapi'esini kücheytish we ajiz halqilarni tüzesh” qatarliqlarni öz ichige alidiken.

Uyghur élining weziyitini yéqindin tetqiq qilip kéliwatqan gérmaniyediki “Yawropa medeniyiti we ilahiyet mektipi” ning oqutquchisi doktor adryan zénz we awstraliyelik tetqiqatchi jeymis léyboldlar Uyghur élining 2009-yilidin buyanqi muqimliqni qoghdash rasxoti üstide mexsus tetqiqat élip barghan bolup, ularning bu tetqiqat netijisi bu yil 3‏-ayda “Tashqi ishlar zhurnili” we “Jeymis town fondi jem'iyiti” tor bétide élan qilin'ghan idi. Uningda körsitilishiche, xitay hökümiti Uyghur élida mexsus “Muqimliqini qoghdash” qa serp qiliwatqan xamchot özila 2009-yilidin 2016-yilighiche 356 pirsent éship, yette milyard amérika dollirigha yetken. Uyghur élining jem'iy ichki bixeterlik xirajet xamchoti buningdin üch hesse köp bolup, 2015-yilining özidila yerlik maliyening bixeterlikke ajratqan xirajiti bilen merkizi hökümetning ajratqinini qoshqanda, bu san 25 milyard amérika dolliridin éship kétidiken. Ularning körsitishiche, chén chu'en'go Uyghur éligha sékrétar bolup kelgendin buyan diyarida jem'iy 84 ming kishilik saqchi xizmet orni heqqide uchur bérilgen bolup, Uyghur élida 11 ay ichide élan qilin'ghan saqchigha munasiwetlik xizmet orni ötken 10 yil jeryanida pütkül Uyghur éli miqyasida élan qilin'ghan bixeterlik xadimlirining sanidin 50 pirsent köp bolghan. Nurghun tetqiqatchilar Uyghur élida éliniwatqan bu tedbirlerni “Saqchi döliti” sistémisigha oxshatqan idi.

Amérika kaliforniye uniwérsitéti panoma instituti oqutquchisi dru glednéy bolsa ,xitay hökümiti éliwatqan bu tedbirlerni xitayning öz siyasitige bolghan ishenchining kemchillikidin kep chiqqan, deydu. U mundaq dédi: “Pütün bu tedbirler xitayning qudritini emes, eksiche özige ishenmeydighanliqini körsitip béridu. Eger xitay özining rayondiki siyasetlirige, özining hakimiyitige ishen'gen bolsidi, erkin, ochuq-ashkara siyaset yürgüzgen bolatti. Hökümetning Uyghurlarning erkin bolushidin qorqushi uning rayondin ensireydighanliqi, öz hakimiyitige ishenchi yoqluqi, rayonni kontrol qilalmaywatqanliqining ipadisi. Menche bu, xitayning özi üchünmu bir bextsizlik. Chünki, xitay hökümiti Uyghur élida 60 yildin béri küchlük bir shekilde mewjut bolghan turuqluq, hazirghiche özi dep kéliwatqan bixeterlik, muqimliq we tinchliq ichide tereqqiy qilish sewiyisige yételmidi.”

Hénriy shajéski ependimu sözide, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini yaxshilimay turup, bixeterlik tedbirlirini ashurushqa qanchilik köp meblegh serp qilishidin qet'iynezer Uyghur élida heqiqiy muqimliq yaritalmaydighanliqini eskertti.