Bir wéytnamliq ayal: komitétning yermenkide Uyghurlargha yer bermeslik heqqide éniq uqturushi bar

Uyghurlar özlirining jem'iyetning her sahe, her qatlimida kemsitilishke uchrawatqanliqidin, kündin - kün'ge köpiyiwatqan xitay köchmenliri sewebidin öz yurtida az sanliq qatarigha chüshürüp qoyulghanliqidin qattiq narazi. Xelq'ara kishilik hoquq organlirimu bu mesililerni delillep, xitay hökümitini Uyghurlargha qaratqan siyasitini özgertishke chaqirmaqta.

Biraq, Uyghurlar her küni dégüdek Uyghur bolghanliqi üchünla meyli xizmet ornida bolsun, meyli méhmanxanida bolsun, dukanda, ayrodromda bolsun, hemme yerde perqliq mu'amilige uchrimaqta. Bu ehwal xitayda yashawatqan bir qisim chet'elliklerningmu diqqitini qozghidi. Xitayda Uyghur bolup yashashning qanchilik teslikini öz béshigha kelgen ehwallar arqiliq biwaste hés qilghan bir wéytnamliq ayal özining béshigha kelgen ehwallarni nyuyork waqti gézitige bayan qilip bergen. U özining Uyghurning künini körgendin kéyinla Uyghurlarni chüshen'genlikini bayan qilghan.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, hemmimizge melum bolghandek xitay bilen wéytnam jenubiy déngizda igilik hoquqi kürishi qiliwatqan ikki dölet. Yéqinda xitayning jenubiy déngizdiki talash - tartishtiki rayonlarda öz aldigha néfit burghilashni bashlishi wéytnamda qattiq naraziliq qozghighan idi. Kéyin wéytnam xelqi qilghan namayishlar kéngiyip kétip, xitay shérket - zawutlirigha hujum qilidighan, ot qoyudighan ehwallar kélip chiqqan idi. Kéyin wéytnam hökümitining derhal tedbir élishi we bu xil ighwagerchilik herikitige bashlamchiliq qilghanlarni jazalishi bilen weqeler derhal tinjitilghan idi. Tantudo del mana mushu weqeler yüz bériwatqan mezgilde shénjénda ötküzülgen bir tijaret yermenkisige qatnishish üchün xitaygha kelgen bir wéytnamliq ayal. U wéytnamda yüz bergen bu weqe sewebidin körgen mu'amilisini xitayda turup bir Uyghurning künini körüshke oxshatqan. Nyuyork waqti gézitining bayan qilishiche, tantudo bu weqe bilen özining etrapidiki xitay tonushliri bilen bolghan mu'amilisining derhalla wéytnam - xitay arisida 1979 - yili yüz bergen chégra urushidiki mezgildek soghuqliship ketkenlikini, özi we bashqa xizmetdashlirining xitaylar teripidin azarlan'ghanliqini, xitaylarning özige he dése xitay dégen chong dölet, wéytnam dégen kichik dölet déginini éytqan. Bu wéytnamliq ayal öz béshigha kelgen “Uyghurning küni” ni mundaq dep hikaye qilghan:

- Bu tijaret yermenkiside her bir shérketning dölitining ismi we bayriqi ularning bölümchisi üstige yézip qoyulatti. Shunga bizning wéyétnamdin kelgen shérketlikimizni bilish intayin ongay. Bir waqitta 60 yashlar chamisidiki bir xitay boway qolini manga shiltip turup “Sen! sen wéytnamliqlar bizge asiyliq qilishting!” dep waqiridi. Men u chaghda u kishining néme dewatqinini angqiralmay qalghan idi. Bir qanche sa'et ötkendin kéyin méning bashliqimgha wéytnamdiki a'ilisidin téléfon keldi. Ular bashliqimgha wéytnamda xitaygha qarshi namayish bolup qalaymiqanchiliq chiqqanliqini, ishchilarning zawutlargha ot qoyghanliqini éytip, amal bolsa nersilerni ezan'gha sétiwétipla, derhal wéytnamgha qaytip kel, deptu. Yaman xewer ittik tarqilidiken. Mana bu méning xitaydiki “Wéytnamliq Uyghur” bolghan künlirimning bashlinishi boldi. Kündin - kün'ge téximu köp kishiler peqetla biz wéytnamliqlarning némige oxshaydighanliqimizni körüsh, bizge set köz bilen qarap, alliqandaq bir némilerni dewélish üchünla bizning bölümimizge kéletti. Bir xitay ayal bir küni yénimgha kélip “Sen wéytnamliqmu?” dep soridi. Men “Shundaq” dep jawab berdim. U heyran bolghandek qilip “Séning chiraying hejep biz xitaylarghila oxshaydiken, özengmu xitayche bilidikensen'ghu?” dédi. Men uninggha özemning 5 yil xitayche ögen'genlikimni éyttim. U ayal buning bilen manga “Siler wéytnamliqlar eski xelq. Bek eski. Siler xitaygha oxshash mushundaq chong döletning chishigha tégishke pétindinglarma? sen bilemsen, amérika chéghida bizge hörmet qilidu!” dédi. U bu geplerni qiliwatqanda uning awazi barghanséri yuqirilawatatti we etrapidikilerge qarap ularning testiqini éliwatatti. Bu chaghda tamasha körüp turghan bir qéri boway nahayiti xoshalliq bilen sözge qoshuldi. U gepni 1979 - yilidiki wéytnam - xitay urushidin bashlidi we “Men dégen shundaq jiq wéytnam eskerlirining edibini bergen. Sen ularning mendin qandaq qorqidighini bilemsen?” dédi. U chaghda men bir wéytnamliq bolush süpitim bilen waqirap turup “Sen xitayning u urushta meghlup bolghanliqini bilemsen” dégüm keldiyu, özemni tutuwaldim. Chünki ular xéridar, ikkinchisi, méning bundaq ademlerge sözlep özemni upratqum kelmidi.

Bu wéytnamliq ayal tantudo shu küni kechte yataqqa qaytip kelgendin kéyin xewerlerni körüp, wéytnamda bolghan ehwallardin toluq xewerdar bolghan we xitay ishchilargha, zawutlargha hujum qilish weqeliridin epsuslan'ghanliqini, emma shundaq bolsimu wéytnamda yüz bergen bir weqe üchün barliq wéytnamliqlarning bundaq mu'amilige uchrishining tengsizlik ikenlikini éytqan. U yene bolghan ehwallarni mundaq dep bayan qilghan :

- Etisi, wéytnamdiki bu weqeler xitaydiki qanallarda kengri halda körsitilip xewer qilin'ghandin kéyin, bir adem hetta wéyshing uchur tori arqiliq özining intiqam élish üchün wéytnamliq izdewatqanliqini élan qildi. U uchurda barliq xitay puqraliri gu'angdungning dunggu'en deydighan yéride ishleydighan wéytnamliq ishchilardin öch élishqa chaqirilghan idi. Mana men hazir künming poyiz istanssidiki pichaqliq hujum weqesidin kéyin Uyghurlarning néme kün körginini toluq chüshendim. Méning we xitayda tijaret qiliwatqan bashqa wéytnamliqlarning wéytnamda yüz bergen bu weqeler bilen néme alaqimiz bar? biz néme qilduq? elwette menmu bu weqelerdin xoshal emes. Men bu weqelerning dunggüendiki bashqa wéytnamliqlargha tesir yetküzüshini xalimaymen. Wéytnamdiki namayishtin kéyin, xitaydiki nurghun tor betler, uniwérisal we yerlik téliwiziye qanallirining hemmisi weqelerni, chiqqan ziyanni toxtimay xewer qildi. Bu téximu köp xitay puqrasining oghisini qaynitishqila xizmet qilatti. Hetta bezi kishiler bizning yénimizgha kélip “Siler téxiche bu yerde tijaret qilidighan'gha qandaq jür'et qiliwatisiler!” dep waqiridi. Weqeler bolup aridin künler ötüp ketken bolsimu, xitaylar téxiche bizge öchmenlik qildi. Beziler hetta wéytnamliqlarning nersilirini almanglar, dep teshwiq qildi. Men hazir Uyghurlarning héssiyatini toluq chüshendim. Xitaylarning qandaq qilip bashqilar qilghan bir ish üchün yene bir bashqa ademni eyibleydighanliqini toluq chüshendim.

Bu wéytnamliq ayal yene bu yermenkige qatnishishni telep qilghan bir Uyghurgha yermenkide orun bar turuqluq, u Uyghur bolghanliqi üchünla yer bérilmigenlikidek bir ehwalnimu bayan qilghan. U mundaq dégen :

- Méning könglüm intayin yérim. Bügün yénimgha bir natonush adem kélip, manga shénjindiki bu xelq'araliq yermenkidin orun élip bérishni ötündi. Méning bir xitay dostum yermenkide bosh orunlarni shérketlerge sétip bérish bilen shughullinatti. Shuning bilen men u kishini xitay tonushumgha tonushturup qoydum. Emma méning dostum uning Uyghurliqini bilgendin kéyin nahayiti qet'iylik bilen uning telipini ret qildi. Men bu ehwaldin bekmu achchiqlandim we néme üchün uning ret qilghanliqini chüshenmigen idim. Aridin nechche sa'et ötkendin kéyin u dostum yénimgha kélip “Yermenke uyushturghuchi komitétining yermenkide Uyghurlargha we bérmiliqlargha yer bermeslik heqqide éniq uqturushi barliqini éytip berdi. Bu néme dégen gep?? némishqa emdi? Uyghurlar néme qildi? men bu Uyghurgha yardem qilalmighanliqimdin intayin ökündüm. U Uyghurning ümidsizlen'gen chirayi hélihem köz aldimda turuptu. Emma uning chirayida yene xuddi bundaq ehwallargha jiq uchrighandek bir ipade bar idi. Undaq qilmanglar, undaq qilmanglar. Ularning hemmisi térrorchi emesqu, ularmu ishlishi, pul tépip, jan béqishi, yashishi kérekqu???

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, bu wéytnamliq ayal xitayda béshigha kelgen bu ehwallarni nyuyork waqti gézitige yuqiriqidek bayan qilghandin kéyin, özining bir wéytnamliq bolush süpiti bilen barliq wéytnamliqlarning oxshash bir tayaqta heydelmesliki, dunyada wéytnamliqlarning xata tonulmasliqi üchün xizmet qilish üchün bundaq bir mektupni yézish oyigha kelgenlikini eskertip ötken.