“әркинликниң ғәлибиси” йиғинида уйғурлар мәсилиси алаһидә орун тутти

Америкиниң пайтәхти вашингтондики “виллард меһмансарийи” да америкидики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң тәшкиллиши билән өткүзүлгән йиғинда бир қисим уйғур җамаити естонийә җумһурийитиниң явропа иттипақидики вәкили кәлам әпәнди билән. 2018-Йили 14-ноябир.

Инсанийәтниң һазирқи заман тарихидики һәммигә тонушлуқ болған һадисиләрниң бири коммунизм идеологийәсиниң барлиққа келиши һәмдә униң һакимийәт васитиси арқилиқ һәрқайси саһәләргә болған мутләқ һөкүмранлиқ ‍орниниң тиклиниши һесаблиниду.

14-Ноябир күни вашингтон шәһиридики һәшәмәтлик меһманханиларниң бири болған “виллард меһмансарийи” да америкидики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң тәшкиллиши билән өткүзүлгән мәхсус йиғинда мана мушу мәсилиләр нуқтилиқ муһакимә қилинди. Шуниңдәк коммунизм системисидики һакимийәтләр бәрпа болғандин буян униң инсанийәткә қандақ балайиапәтләрни елип кәлгәнлики, нөвәттә болса бу хил қабаһәтниң һелиһәм давам қиливатқанлиқи тәкитлинип, буниң әң типик мисали қатарида хитай дөлити һәмдә униң биваситә зиянкәшликигә учраватқан уйғурлар мәсилиси көп қетим тилға елинди.

Бу қетимқи муһакимигә иштирак қилғучилар арисида “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң әң алий мукапати болған “труман-реган әркинлик медали” ға еришкән затлар қатарида литва җумһурийитиниң сабиқ президенти валдас адамкус, латвийә вә естонийә җумһурийәтлириниң явропа иттипақидики вәкиллири болған сандра калнити вә түнни келам, д у қ ниң рәиси долқун әйса қатарлиқлар бар иди.

Долқун әйса сөзлимәкчи болған тема чүштин кейинки муһакимә басқучиға орунлаштурулған болуп, бу басқучлуқ муһакимә икки гуруппиға айрилди. Алдинқи гуруппиға сабиқ әнглийә баш вәзири сачер ханимниң сиясий мәслиһәтчиси һәмдә катипи җон сулливан әпәнди риясәтчи болди. У сөзидә һәрқайси әлләрдики инсан һәқлири, әркинлик вә демократийә үчүн барлиқини беғишлиған көплигән пидакарларниң мәвҗутлуқи сәвәблик коммунизмниң мудһиш қара сайисиниң барғансери кичикләп маңғанлиқини алаһидә көрсәтти. Шу гуруппида сөз қилғанлар қатарида полшалиқ профессор виладимир батог нуқтилиқ қилип “совет коммунизми явропада, җүмлидин шәрқий явропада һалак болған болсиму, русийә коммунизминиң қисмән сайилири йәнила бу җайларни айлинип йүрмәктә. Шуниң үчүн коммунизмға қарши күрәш тохтап қалмаслиқи лазим” дәп көрсәтти.

Иккинчи гуруппиниң муһакимисигә скидмор университетиниң профессори флаг тайлор риясәтчи болди. У алди билән чүштин бурунқи муһакимидә нуқтилиқ тәкитләнгән “сотсиялизм вә коммунизмниң дуня сәһнисидики күчлүк артислардин болуп қелиши” мәсилисини қисқичә ‍әсләп өткәндин кейин бу гуруппиниң муһакимисидә “21-әсирдә коммунизм вә сотсиялизм дунясида қандақ ишларниң болуватқанлиқи, шуниңдәк коммунизм дунясиниң өз тактикилирини өзгәртип аталмиш марксизм идеологийәсидин пайдилинип һәрқайси саһәләргә қандақ зулмәт елип келиватқанлиқи, җүмлидин хитайдики йиғивелиш лагерлири мәсилисиниң буниң бир инкаси икәнлики” қарап чиқилидиғанлиқини тәкитлиди.

Тунҗи болуп сөз алған киши “күндилик җаниварлар” гезитиниң обзорчиси бесаний ибраһимиян болди. У сөзидә нуқтилиқ қилип 1990-йиллири совет иттипақи һалак болғандин кейин ғәрб дунясиниң бу һални “капиталистик иқтисад вә әркинлик асасидики демократийә қаришиниң сотсиялизм үстидин ғәлибә қилиши” дәп қариғанлиқини, иқтисадий вә сиясий гәвдиниң юғурулмиси дәп қариливатқан сотсиялизмниң мушу тәриқидики капиталистик иқтисад гүлләп яшниған муһитниң тәсиридә йимирилидиғанлиқиға ишәнч турғузулғанлиқини, мушу сәвәбтин америка вә ғәрб дунясиниң хитайни демократийәгә вә әркинликкә башлаш үчүн уни “дуня сода тәшкилати” вә әркин базар дунясиға елип киргәнлики, аридин йигирмә йилчә өткән бүгүнки күндә болса мушу хилдики “иқтисадий гүллиниш хитайға демократийә елип келиду” дегән ишәнчиниң пүтүнләй бәрбат болғанлиқини оттуриға қойди. Униң қаришичә, хитай һазирға қәдәр америка вә ғәрб дунясиниң ашу хил яр-йөләк болуши билән иқтисадий җәһәттики гүллинишкә муйәссәр болған, әмма хитайда демократийә вә әркинлик әмәлгә ашмиған. Бу һал ши җинпиң 2012-йилидин башлап барлиқ чоң һоқуқларни чаңгилиға алған өткән бәш йиллиқ җәрянда техиму гәвдилик болған.

Бесанийниң қаришичә, 1990-йилларда, һәтта 2000-йиллардиму хитай компартийәси дунядики әң чоң компартийә тәшкилати болған билән хитайда һәқиқий мәнидики коммунистлар яки коммунизмға чин қәлбидин етиқад қилғучилар мәвҗут болмиған. Чүнки бу җәрянда заманиви иқтисадий чүшәнчиләр хитай компартийәсиниң сиясий идеологийәсини пүтүнләй парчилап ташлиған. Һоқуқ вә байлиқ пәқәт мушу системиниң ичидикиләр биләнла чәклинип қалғанлиқи үчүн утуқ қазанмақчи болғанларға мушу системини қорал қилиштин башқа йол қалмиған. Ши җинпиң дәвригә кәлгәндә болса у “капитализм” уқумидин пайдилинип дуняға һакиммутләқлиқни кеңәйтмәкчи болған. Шуңа бу мәнидин алғанда капитализм әмәлийәттә хитайға демократийә елип келәлмигән, әксичә һакиммутләқлиқниң техиму зорийишиға маддий шараит яритип бәргән. Болупму хитай һөкүмитиниң иқтисадий җәһәттики қудрәткә тайинип дуня миқясида өзиниң диктаторилиқ идийәсигә қарши пикир қилғучи дөләтләрни вә шәхсләрни “учуқдап” келиши сәвәблик әркин дунядики бир қисим тәшкилатлар вә шәхсләр хитай һәққидә әркин пикир қилалмас болуп қалған.

Шуниңдин кейин сөз алған д у қ ниң рәиси долқун әйса нуқтилиқ қилип хитай һөкүмитиниң өзигә һәмдә уйғур хәлқигә қандақ зиянкәшлик қиливатқанлиқини баян қилди. У хитай һөкүмитиниң дөләт ичидила әмәс, һәтта “хәлқара сақчи тәшкилати” ға охшаш дуняви тәшкилатлардин пайдилинип уйғурларниң образини хунүкләштүрүшкә урунуп келиватқанлиқини, әмма уларниң бу хил рәзил нийитиниң ахирқи һесабта әмәлгә ашмиғанлиқини, җүмлидин өзини түрмигә ташлимақчи болған хәлқара сақчи тәшкилатиниң рәиси мең хоңвейниң һазир түрмигә чүшкәнликини баян қилғанда залда күлкә көтүрүлди.

У сөзиниң давамида һазир дунядики көплигән хәлқләр әркинлик вә демократийәдин бәһримән болуватқанда уйғур, қазақ, қирғиз қатарлиқларниң хитай һөкүмитиниң бастуруш обйекти болуватқанлиқини, уларниң изчил һалда коммунистик түзүмниң қурбанлири болуватқанлиқини, уйғурлар “шәрқий түркистан” дәп аташқа адәтләнгән бу районда һазир дөләтниң һимайисидики ассимилятсийә сияситиниң иҗра болуп кәлгәнликини, бу йилниң оттурилиридин башлап хитай коммунистик партийәсиниң уйғурларни ассимилятсийә қилишниң орниға уйғурларни пүткүл милләт бойичә йоқ қиливетишкә атланғанлиқини, буниң һазир йиғивелиш лагери яки гулаг шәклидики әслиһәләргә қамалған бир милйондин артуқ уйғурдин башлап зор күч билән иҗра болуватқанлиқини җанлиқ вә пакитлиқ баян қилди.

Муһакимидин кейин биз долқун әйсани айрим зиярәт қилдуқ. Биз униңдин пүтүн дуня әркинликниң ахирқи ғәлибиси үчүн күрәш қиливатқанда уйғурлардәк техичә зулумдин халас болалмиған бир хәлқниң мәвҗутлуқини мушу хилдики сорунлар арқилиқ хәлқараға билдүрүшниң қанчилик мумкинлики вә қиммити болидиғанлиқини соридуқ.

Бу қетимқи муһакимә йиғинида сөз қилғучи хитайшунас обзорчи бесаний билән алақидар мәсилиләр һәққидә сөзлишип уйғурлардәк техичә коммунизмниң зиянкәшликигә учраватқан бир хәлқниң һазирқи мүшкүлатиға қарита ташқи дуняниң немиләрни қилип берәлиши мумкинликини сориғинимизда у мундақ деди: “мениңчә, бу мәсилиләрдә ташқи дунядики әркин ахбарат дуняси вә демократик әлләрдики сиясийонларниң тоғра болған ишлар һәққидә һәқиқәтни сөзлийәлиши бәкму муһим. Бу җәһәттә хитайниң инсан һәқлири мәсилиси вә йиғивелиш лагерлири қилмиши һәққидә ташқи дуняниң диққитини қозғаш техиму муһим. Шуңа һәқиқәтни сөзләштә чиң туруш билән хитайдики ашу хил зулум атида иңраватқан хәлққә өзлириниң қоллаш мәвқәсидә икәнликини ипадиләш һазир һәммидинму муһим, дәп қараймән.”

Долқун әйса бу һәқтики мәсилиләр һәққидә сориған соалимизға җаваб бериш җәрянида хитай һакимийитидәк коммунистик диктаторилиқниң барғансери һалакәт гирдабиға йеқинлаватқанлиқини, бундақ зулмәтлик һакимийәтниң тарихтин буян һалакәттин башқа чиқиш йоли болмиғанлиқини баян қилди.

Бу қетимқи муһакимә йиғиниға вашингтон шәһиридики бир қисим әлчихана хадимлири, һөкүмәт хадимлири вә охшимиған саһәләрдики мутәхәссисләр қатнашти. Йиғинға йәнә бир қисим уйғур җамаитиму қатнашқан болуп, шулар қатарида алайитән филаделфийә шәһиридин кәлгән теббий пәнләр алими ришат аббасниң болғанлиқи уйғур җамаитиниң өзлиригә мунасивәтлик бу хил паалийәтләргә һәрқачан көңүл бөлүп келиватқанлиқини йәнә бир қетим көрсәтти.